 |
| Малюнак герба Гарадное ў тэксьце Прывілею 1792 року |
У 1776 року пад
ціскам Расеі было скасаванае Майдэборскае права для ўсіх невялікіх местаў і
мястэчак Вялікага княства Літоўскага. Адразу ж мяйсцовыя магнаты паспрабавалі
выкарыстаць гэта, павялічыўшы падаткі і накінуўшы дадатковыя павіннасьці на
раней вольных мяшчан. Гарадэнцы адмовіліся выконваць новы інвэнтар,
зьвярнуўшыся ў суды і атрымаўшы ў 1784 аберагальны ліст ад караля.
Чатырохгадовы Сойм Рэчы Паспалітае 1788-1792 распачаў доўгачаканыя рэформы
дзяржаўнага ўладкаваньня. 18 красавіка 1791 року быў прыняты закон пра месты, а
3 траўня – Канстытуцыя. Гэтыя законы фактычна далучалі мяшчан да палітычнага
стану краіны, ураўноўваючы іх у правох са шляхтаю. У выкананьне гэтых
нарматыўных актаў 17 сакавіка 1792 Гарадная пасьпела зноў атрымаць Майдэборскае
права ў ліку 74 мястэчак Вялікага княства Літоўскага і адзіная ў Пінскім
павеце. Прыводжу тэкст гэтага Прывілею паралельна па-польску, як у арыґінале[1], так і ў маім перакладзе
на беларускую.
[145]
35
Diploma albo Przywiley Renovationis
Miasta Wolnego Rzpltey
Horodna w Powiecie Pińskim leżącego
W Imię Pańskie. Amen. Na wieczną rzeczy pamiątkę. My Stanisław August z
Bożey Łaski y Woli Narodu Król Polski, Wielki Xiąże Litewski, Ruski, Pruski,
Mazowiecki, Kijowski, Wołyński, Podolski, Podlaski, Inflantski, Smoleński,
Siewierski y Czerniechowski. Oznaymuiemy tym Naszym Przywileiem Renovationis Diplomatem wszem wobec y każdemu z osobną, komu o tym
wiedzieć należy, tak teraźnieyszego, iako y potomnego wieku ludziom, iż przełożono Nam iest przez Panów Rad y Urzędników przy Boku
Naszym rezyduiących w Imieniu y na rzecz Szlachetnego Burmistrza, Wóyta,
Radców, Ławników, Pisarza y całego Ludu Miasta Naszego Horodna w WXL, w
Powiecie Pińskim leżącego y Pokładano przed Nami przywileie Antecessorów
Naszych, Ieden Króla Michała w Roku 1670, po zaginionych w czasie Inkursyi
Kraiowych Przywileiach, z odnowieniem Praw Magdeburskich dany, Drugi przez
Nas samych w Roku 1773, Konfirmuiący Przywileie Poprzedników Naszych
Nayiaśnieyszych Królów Polskich Michała, Iana Trzeciego y Augusta Trzeciego,
oba w Oryginałach.
Zaczym Suplikowano Nas, abyśmy z mocy Naszey Naywyższey Zwierzchnosci,
ktora Nam Prawami Kraiowemi iest dozwolona, y na fundamencie Konstytucyi na
Seymie teraźnieyszym o Miastach postanowionych, mianowicie pod tytułem “Miasta Nasze Królewskie wolne w
Państwach Rzpttey”, przez
którą dozwolono Nam iest nie tylko dawnym Miastom Przywileia Renovationis,
iesliby im zaginęły, wydawać, ale [146] nawet gdyby na Gruntach Naszych
Królewskich osada iakowa z Ludu wolnego złożona dała siedlisku swemu przystoyną postać
Miasta, tedy Nam, Królowi, Nowy Przywiley Locationis takowey Osadzie, nawet z
nadaniem Ziemi, wydać moc zostawiona; Że zatym Miasto Horodno dowiodło, iż iest
wolnym y z wolnych Ludzi złożone, iuz to Przywileiami Miastem wtytułowane, a
zatym Podatki mieyskie wszelkiego rodzaiu podeymuiące, y że maiąc iuż
przystoyną Postać Miasta dobrze zabudowanego i zaludnionego, z czasem przyiść
może do uformowania równego innym większym Miastom, onemu Przywiley
Renovationis czyli Diploma, z nadaniem Ziemi y Praw Mieyskich, na wzor innych
Uprzywileiowanych Miast, wydać y toż Miasto do wolnosci innym Miastom, równe
Podatki Rzpttey spłacuiącym przystosować; wolnej elekcyi magistratu na mocy konstytucyi
na Seymie teraźnieyszym zapadłych dopuscić, od Iuryzdykcyi wszelkiey – Ziemiańskich,
Woiewodzińskich y Staroscińskich – wyiąć, Iuryzdyki wszelkie obce, Duchowne y
Swieckie, w obrębie tegoż Miasta położone uchylić y one, co do sądowosci y
Policyi, pod władą y iuryzdykcyą Magistratu Horodny poddać; wszelkie dochody
y fundusze ogólne na rzecz Miasta przeznaczyć, od Ciężarów arbitralnie
nałożonych uwolnić y używania wszelkich swobod, Prerogatyw, zaszczytów Miastom wolnym
służących dozwolić raczyli.
Do którey proźby, ile na Prawie publicznym gruntuiącey się, My, Król,
łaskawie się skłoniwszy, a do wyżey wzmiankowanych Konstytucyi na Seymie
teraźnieyszym o Miastach postanowionych stosuiąć się, chcąc
oraz przerzeczone Miasto y Iego Obywatelów w Wolnosciach y zaszczytach
Prawami udzielonych zapewnić, one wolnym Ludem, Handle y Rzemiosła
sprawuiącym, osiedlić, ztąd toż Miasto do większego bytu y porządku
przyprowadzić, a pomnażaiące się z czasem dochody Rzpttey większyć,
Przerzeczone Miasto Horodno za wolne uznawamy, wszystkich Obywatelów w tym
Miescie tak teraz osiadłych, iako y na potym osiadać maiących y do Prawa
Mieyskigo wcielaiących się, a Poddaństwie [147] niepodległych, za Ludzi wolnych, Ziemię w
Obrębie tegoż Miasta położoną y przez nich osiadłą, Ich Domy, Wsie y
Terrytorya, Iakie do tego Miasta
Prawnie teraz należą, własnoscią ich Dziedziczną bydz przyznaiemy, co nie ma
przeszkadzać zaczętym a niedokonczonym Sprawom; Wszystkich Obywatelów
przerzeczonego Miasta Horodna, bądź Szlacheckiego, bądź Mieyskiego urodzenia
Ludzi, prowadzących Handle lub Rzemiosła albo Szynkiem bawiących się, bądź z
iakiegokolwiek przemysłu żyiących y w tymże Miescie tak teraz Posessye
maiących, iako y na potym one nabyć mogących, iakiegokolwiek byliby dostoieństwa,
Professyi lub Kunsztu, Iuryzdykcyi Mieyskiey y Magistratowi mieyscowemu tegoż
Miasta oraz równym Podatkom, wolnosciom y zaszczytom podległemi mieć chcemy y
rzeczone Miasto od wszelkich Iuryzdykcyi Ziemiańskich y Zamkowych
Starościńskich, na mocy Prawa świeżo o Miastach zapadłego, wyimuiemy; y że
żaden z Obywatelów tego Miasta w żadney Sprawie przed innym Sądem obcym, ani
Zamkowym Staroscińskim, odpowiadać nie będzie, tylko przed Urzędem Mieyskim
podług przepisu Prawa teraźnieiszego o Miastach postanowionego, przez
Osiadłych w tym Miescie Obywatelów obranym, sądzić się ma, stanowiemy.
A gdyby ktokolwiek Dekretem Urzędu
Mieyskiego Horodny mniemał się bydz uciążonym, tedy do Sądów Appellacyinych w
Miescie Pińsku, Prawem Seymu teraźnieiszego za Wydziałowe dla Miast Powiatu
Pińskiego oznaczonym, lub do Nas y Sądów Naszych Zadwornych Assessorskich
Wielkiego Xięstwa Litewskiego, podług gatunku Spraw w Prawie wymienionych,
apelować będzie mocny. Urząd zaś y Sąd Mieyski z Urzędów y sądzenia tegoż
Miasta, iako też całe rzeczone Miasto Horodno, nie gdzie indziey, iak tylko
przed Nami y Sądem Naszym Zadwornym Assessorskim Wielkiego Xięstwa
Litewskiego, w Sprawach Prawem przepisanych, odpowiadać będą winne. Tudzież
aby toż Miasto Ratusz dla Obrady y Sądów Mieyskich Iako [148] też w
przyzwoitych Mieyscach Iatki y kramnice na pożytek Mieyski, takoż Cegielnią
Publiczną mieyską wystawiło, onemu dozwalamy. Aby zaś tak magistrat, iako y
Urząd Mieyski Mieyscowy znaku na pieczęciach do Dzieł Urzędowych używać mógł
y oddzielnym toż miasto szczyciło się Herbem, Nadaiemy onemu Herb taki, Iaki
się tu odmalowany widzieć daie, To iest Łoś maiący Rogi Złote; Którego to
Herbu na Pieczęciach y wszelkich oznakach temuż Miastu używać dozwalamy.
Iakie zaś Daniny z tegoż Miasta y
Gruntów Mieyskich podług Prawa należeć okażą się y te wyrokiem Sądów Naszych
Zadwornych Assessorskich WXL w egzekucyi prawa, w tey mierze na Seymie teraźnieyszym postanowionego, w opłacie pieniężney zadecydowane
zostaną, takowe Magistrat tego Miasta od Obywatelów wybierać y tam, gdzie
Prawo mieć chce, opłacić, Kwity z opłaconych w generalnosci Danin na rzecz
Miasta odbierać będzie. Oprócz zaś takowych Danin, Iakowe Podatki Publiczne
są lub będą przez Prawo postanowione, takowe do Skarbu Rzpttey wnosić toż Miasto będzie obowiązane. Innych
wszelkich swobod y zaszczytów, iakowe Prawami Kraiowemi Miastom wolnym są
dozwolone y iakowemu zarządzeniu władzom Naywyższym też Miasta podlegać są
obowiązane, to wszystko w tym Miescie Wolnym Horodnie dopełnione y wykonane
mieć chcemy, Oraz wszelkich prerogatyw tak z Praw Kraiowych, mianowicie
Konstytucyi na Seymach postanowionych, iako też z Prawa mieyskiego
Magdeburskiego wynikaiących, tymże mieszczanom Miasta Horodny używać
dozwalamy, i aby w tym od nikogo nie mieli przeszkody, ostrzegamy. Na co dla
lepszey wiary Ninieysze Diploma Ręką Naszą [149] podpisane Pieczęcią WXL stwierdzić rozkazaliśmy.
Dan w Warszawie, Dnia XVII
Miesiąca Marca Roku Pańskiego MDCCXCII Panowania Naszego XXVIII Roku.
Stanisław August Król.
|
[145]
35
Дыплём або Прывілей аднаўленьня
вольнага места Рэчы
Паспалітае
Гарадное, што
ляжыць у Пінскім павеце
У імя Бога. Амін. На вечную памяць. Мы Станіслаў Аўґуст з Божае ласкі і волі народу кароль польскі, вялікі князь літоўскі, рускі, прускі, мазавецкі, кіеўскі, валынскі, падольскі, падляскі, інфлянцкі, смаленскі, северскі і чарнігаўскі. Аб’вяшчаем гэтым Нашым Прывілею аднаўленьня Дыплёмам перад усімі і кожнаму асобна, каму пра гэта ведаць належыць, як цяперашняга, так і наступнага веку людзям, што перададзена
Нам Панамі-Радаю і ўраднікамі, якія
знаходзяцца пры Нашым боку, ад імя
і на даручэньне высакароднага бурмістра, войта, радцаў, лаўнікаў, пісара і ўсяго люду места Нашага Гарадное ў ВКЛ, у Пінскім павеце разьмешчанага, і пакладзена перад Намі прывілеі папярэднікаў Нашых, адзін караля Міхала ў року 1670, па страчаных у часе набегаў на краіну прывілеях, з аднаўленьнем майдэборскіх правоў дадзены, другі Намі самімі ў року 1773, які пацьвярджаў прывілеі Нашых папярэднікаў найясьнейшых польскіх каралёў Міхала, Яна Трэцяга і Аўгуста Трэцяга, абодва ў арыґіналах.
З чым прасілі Нас, каб Мы з моцы Нашага найвышэйшага начальства, якое Нам законамі нацыянальнымі дазволенае, і на падмурку закону пра месты, на цяперашнім Сойме прынятага, менавіта пад назваю “Месты нашыя каралеўскія вольныя ў дзяржавах Рэчы Паспалітае”, які дазваляе Нам ня толькі даўнім местам прывілеі аднаўленьня, калі ў іх
загінулі, выдаваць, але [146] нават калі б на Нашых каралеўскіх землях паселішча якое, зь люду вольнага складзенае, дало пасяленьню свайму прыстойны выгляд места, тады Нам, каралю, новы мяйсцовы прывілей такому паселішчу, нават з наданьнем зямлі, выдаць моц пакінутая; паколькі места Гарадная давяло, што ёсьць вольнае і складаецца з вольных людзей, раней ужо прывілеямі местам тытулаванае, а таму мескія падаткі ўсялякага роду прымала на сябе, і што маючы ўжо прыстойны выгляд места добра
забудаванага і населенага, з часам прыйсьці можа да ўтварэньня, роўнага іншым большым местам, гэтаму
месту Прывілей аднаўленьня альбо Дыплём, з наданьнем зямлі і правоў мескіх, паводле ўзору іншых упрывілеяваных местаў, выдаць і гэтае места да свабоды іншых местаў, якія нароўні падаткі Рэчы Паспалітай плацяць, далучыць; вольных выбараў маґістрату на моцы закону, на цяперашнім Сойме прынятага, дапусьціць, ад падсуднасьці
ўсякае – земскае, ваяводзкае і старасьцінскае – адняць, юрыздыкі ўсялякія чужыя, духоўныя і сьвецкія, у рысе гэтага места разьмешчаныя, скасаваць і тыя, што датычаць суду і паліцыі, пад уладу і юрысдыкцыю маґістрату Гарадное аддаць; усялякія даходы і ўнёскі агульныя на карысьць места прызначыць, ад свавольна накладзеных цяжараў вызваліць і ўжываньня ўсякіх свабодаў, перавагаў, пашанотаў, якія вольным местам служаць, дазволіць пажадалі.
Да якога прашэньня, паколькі на грамадзкім праве заснаваным, Мы, кароль, ласкава пакланіўшыся, а вышэйзгаданы закон пра месты, на цяперашнім
Сойме прыняты, выконваючы, хочучы таксама названае места і яго грамадзян, у вольнасьцях і пашанотах законамі надзеленых, запэўніць, вольным людам, які
займаецца гандлем і рамёствамі, насяліць, адгэтуль тое места да большага дабрабыту і парадку прывесьці, а памнажаючыся з часам даходы Рэчы Паспалітае павялічыць, прыгаданае места Гарадная за вольнае прызнаем, усіх грамадзян у гэтым месьце як цяпер аселых, так і тых, што потым маюць сяліцца, і да права мескага далучаных, a ад
прыгону [147] незалежных, за вольных
людзей, землі ў рысе гэтага места разьмешчаныя і імі населеныя, іх дамы, вёскі і терыторыі, якія гэтаму месту законна цяпер належаць, уласнасьцю іх спадчыннаю быць прызнаем, што ня мусіць перашкаджаць пачатым і незакончаным справам; усіх грамадзян названага места Гарадное, ці яны шляхецкага, ці мескага нараджэньня людзі, якія вядуць гандаль або рамёствы альбо займаюцца шынкам, ці жывуць зь якога-колечы промыслу і ў тым самым месьце як цяпер маюць уладаньні, так і потым такія набыць могуць, якой бы ні былі годнасьці, прафэсіі або майстэрства, юрысдыкцыі мескай і маґістрату мяйсцоваму гэтага ж места, таксама роўным падаткам, вольнасьцям і пашанотам падуладнымі мець хочам і названае места ад усякіх падсуднасьцяў земскіх і замкавых старасьцінскіх, на моцы сьвежа прынятага закону пра месты, вызваляем; і што ніводзін з грамадзян гэтага места ў ніводнай справе перад іншым чужым судом, ані замкавым старасьцінскім, адказваць ня будзе, толькі перад урадам мескім паводле правілаў цяпер прынятага закону пра месты, аселымі ў гэтым месьце грамадзянамі абраным, судзіцца маюць, пастанаўляем.
А калі б хто-небудзь пастановаю мескага ўраду Гарадное ўяўляў бы сябе
абцяжараным, тады да судоў апэляцыйных у месьце Пінску, законам цяперашняга Сойму за ведамасныя для местаў Пінскага павету прызначаных, альбо да Нас і судоў Нашых задворных асэсарскіх Вялікага княства Літоўскага, паводле ґатунку справаў у Законе пералічаных, апэляваць будзе ў моцы. Урад жа і мескі суд з урадаў і суджэньня гэтага места, як таксама цэлае названае места Гарадная, нідзе ў іншым мейсцы, як толькі перад Намі і судом Нашым задворным асэсарскім Вялікага княства Літоўскага, у прадпісаных
законам справах, адказваць будуць павінныя. А таксама каб гэтае
места ратушу для паседжаньняў і судоў мескіх, як [148] таксама ў адпаведных
мейсцах мясабойні і крамы на прыбытак мескі, таксама цаґельню грамадзкую мескую выставіла, дазваляем. Каб як маґістрат, так і ўрад мескі мяйсцовы знак на пячатках да справаў урадавых ужываць мог і асобным гэтае места ганарылася гербам, надаем яму герб такі, як тут намаляваны выглядае, гэта – лось, які мае залатыя рогі; такі герб на пячатках і ўсякіх знаках гэтаму месту ўжываць дазваляем.
Якія ж даніны з гэтага места і мескіх земляў паводле закону маюць выявіцца, тыя пастановаю судоў Нашых задворных асэсарскіх ВКЛ для выкананьня закону, у той меры на
цяперашнім Сойме прынятага, у грашовай аплаце вырашана пакінуць, такія маґістрат гэтага места ад грамадзян мае зьбіраць і там, дзе закон патрабуе, аплаціць, квіты з аплачаных агульна данін на карысьць места прымаць будзе. Акрамя ж такіх данін, калі якія грамадзкія падаткі ёсьць ці будуць законам прынятыя, такія ў скарб Рэчы Паспалітае ўносіць гэтае места будзе абавязанае. Іншых усякіх свабодаў і пашанотаў, якія нацыянальнымі законамі вольным местам дазволеныя, і якой пастанове найвышэйшым уладам гэтыя месты падлягаць абавязаныя, тое ўсё ў гэтым вольным месьце Гарадной дапоўненае і выкананае мець хочам, а таксама і ўсякіх перавагаў, што вынікаюць як з нацыянальных законаў, а менавіта прынятых на Сойме канстытуцый, так і зь мескага права Майдэборскага, тым жа мяшчанам места Гарадное ўжываць дазваляем, і каб у гэтым ні ад кога ня мелі перашкоды, папярэджваем. Дзеля чаго для лепшае веры гэты Дыплём, рукою Нашаю [149]
падпісаны, пячаткаю ВКЛ зацьвердзіць загадалі.
Дадзены ў Варшаве, дня 17 месяца сакавіка Божага року 1792, панаваньня Нашага 28 року. Кароль Станіслаў Аўґуст.
|
На жаль, гарадэнцы не пасьпелі абраць маґістрат і пабудаваць ратушу з прычыны ваенных дзеяньняў. У адным з данясеньняў за 1793-1796 новапрызначаны менскі генэрал-губэрнатар Тумалмін паведамляе: “Першыя два (Лагішын і Гарадная – аўт.) маюць прывілеі на мяшчанскія перавагі і на заснаваньне паводле Майдэборскага права маґістратаў, якіх аднак там не існавала. […] Прывілеі, ад жыхароў мястэчак пададзеныя, падлягаюць разгляду губэрнскага маґістрату, а між тым, знаходзячыся ў ведамстве Пінскага мескага маґістрату, мець будуць для разбору малаважных цяжбаў славесны суд.”[2]
Аўтар: Валер
Кісель
No comments:
Post a Comment