Летапіс Гарадное

Пачатак Гарадное губляецца ў сівой даўніне. Паводле вусных паданьняў саміх гарадэнцаў яна была заснаваная больш за тысячу гадоў таму ў часы Ўладзімера Вялікага.[1] Мейсца на пясчанай высьпе сярод бяскрайняга і непраходнага балота Марочнае на пінскім Зарэччы было выдатным для пабудовы ўмацаванага гораду (адсюль назва Гарадная, у старых дакумэнтах Городно), цяжкадаступнага для шматлікіх ворагаў. На карысьць кіеўскага паходжаньня гаворыць унікальная гарадэнская мікрамова з паўмяккімі зычнымі і галосным гукам, які раней пазначаўся літарай “ѣ”.  На думку дасьледнікаў, гэтыя моўныя рысы былі ўласьцівыя афіцыйнай мове Кіеўскае Русі.[2] 

За 2 км на паўночны ўсход ад сучаснае вёскі Гарадное Столінскага раёну ў лясным урочышчы Замкавішчы сапраўды знаходзіцца маладасьледаванае гарадзішча ХІ-ХІІІ ст.[3] і паселішча бронзавага веку. У рове пад Замкаваю гарою ў розныя часы знаходзілі рэшткі вялікіх суднаў[4], што сьведчыць пра існаваньне ў даўнія часы возера і (або) суднаходнае ракі, прытоку Прыпяці або Гарыні. Багата якія аўтарытэтныя гісторыкі [5] [6] [7] [8] лічылі страдаўнюю Гарадную цэнтрам летапіснага Гарадзенскага княства, якое цяпер пераважна атаясамліваюць з Горадняй над Нёманам. На маю думку, апошяя кропка ў гэтай спрэчцы яшчэ не пастаўленая.

Мапа А. Грушэўскага, 1902: «На картѣ бассейна р. ІІрипети помѣчены населенные пункты,
упоминаемые источниками за періодъ XI -XIII вв.» [6, с.81]

Першы пісьмовы ўспамін пра літоўскую Гарадную датуецца 1448 рокам[9]. Ад гэтых часоў мясьціна набыла вядомасьць цэнтру традыцыйнае ганчарнае вытворчасьці. В. Лэонюк лічыць, што пасьля 1456 Гарадную ў якасьці воласьці атрымаў Іван Васілевіч Серпухаўскі-Бароўскі, які зьбег у Літву пасьля захопу Масквою Серпухаўскага княства.[10] [Хутчэй за ўсё, Лэонюк пераблытаў Гарадную з Давыд-Гарадком. Апошні тады ў дакумэнтах называўся проста Гарадок, а княства - Гарадзецкае. У рукапісным старабеларускім тэксьце можна прачытаць «въ Городъкѣ»  як «въ Городънѣ». Агульнапрынята, што князі Серпухаўскія-Бароўскія атрымалі Пінск, Давыд-Гарадок, Клецак і Рагачоў з аднайменнымі княствамі - заўвага Валера Кісяля] У студзені 1527 року славуты Канстанцін Астроскі не пасьпеў абараніць Гарадную ад апошняга буйнога набегу крымскіх татараў, адкінуўшы іх ад муроў Пінскага замку і канчаткова разьбіўшы на Альшаніцы пад Кіевам[11]. Мястэчка было ўжо зьнішчанае[12]. Вераемна, частка гарадэнцаў была вызваленая князем Астроскім з палону.
    У 1529 вялікі князь літоўскі Жыґімонт Стары выдаў прывілей на заснаваньне гарадэнскае мытні. Тут спаганялася галаўное (старое) мыта. На гарадэнскай мытні тавар ацэньваўся і абкладаўся грашовым зборам у памеры 3,3%, а з кожнага воза солі - 20 грошаў і дадаткова з кожнае камягі солі - 12 грошаў [45]. [Зьвесткі не пацьвердзіліся, бо адзначаны па спасылцы Прывілей датычыць Давыд-Гарадка - заўвага Валера Кіселя]
    Хутчэй за ўсё паселішча заняпала ў сярэдзіне XVI ст., што ўскосна пацьвярджаюць падрабязныя апісаньні Пінскага павету, складзеныя у 1550-1560-х пінскімі старастамі Станіславам Хвальчэўскім і Лаўрынам Войнам, а таксама мсьцібогаўскім старастам Рыгорам Валовічам. У іх пра мястэчка ня згадваецца, найбліжэй да мейсца сучаснае Гарадное Валовіч адзначыў урочышча Хлевішча як мяжу зямель пінскага сяла Жаўкінскага і князя Багдана Саламярэцкага сяла Церабяжова.

У 1592 року кіраўніцтва Пінскае каралеўскае эканоміі вырашыла нанова заснаваць паселішча. Пра гэта абвясьціў пісар Пінскага замку Флярыян Маркоўскі ў 30 дзень студзеня 1592, сабраўшы мноства сялян з розных вёсак на ўрочышча Гарадышча, на якім лес высекшы, першапачаткова заснаваў мястэчка Гарадную з наданьнем пасяленцам некаторых вольнасьцяў. Напярэдадні новага заснаваньня прывілеем 11 чэрвеня 1579[14] Сьцяпан Батура надаў Гарадной Майдэборскае права, якое было ўзноўленае Міхалам Вішнявецкім 5 лістапада 1670, пацьверджанае канфірмацыйнымі прывілеямі вялікіх князёў літоўскіх Яна Сабескага 1 траўня 1677, Аўгуста Саса 5 студзеня 1759 і Станіслава Аўгуста Панятоўскага 30 сьнежня 1773. [15]

У 1648 падчас паўстаньня Хмяльніцкага частка гарадэнцаў далучаецца да казацкага палкоўніка Нябабы[16]. Войскі Януша Радзівіла пакаралі[17] паказачаных мяшчан у часе маршу з Нобеля на Тураў паміж 30 студзеня і 5 лютага 1649 [18]. Увосень 1653 у бітве пад Жванцам крымскія татары здраджваюць Хмяльніцкаму, заключыўшы перамір'е з польскім каралём Янам Казімірам, войска якога было на мяжы поўнае паразы. Вяртаючыся ў Крым, татары спустошылі Валынь і Палесьсе. Такім чынам, у сьнежні 1653 Гарадная зноў зьнішчаецца татарамі, пра што сьведчыць гарадэнскі войт Самойла Васьковіч у прысязе, складзенай 9 верасьня 1654[19]. У палон выведзена болей за 700 жыхароў[20], у полымі гінуць дакумэнты Майдэборскага права, пра што засьведчана ў канфірмацыйным прывілеі 1670 року. У 1664-65 у мястэчку Гарадной Кігіраўскага войтаўства Пінскага павету на пастоі разьмяшчаўся драґунскі полк Кальштына[21].

Паводле прывілею 1670  “мяшчане Гарадное – войта, бурмістраў, радцаў, лаўнікаў рымскае альбо грэцкае рэлігіі мусілі абіраць раз у тры леты”. Судовыя справы разглядаліся на мейсцы. Апэляваць гарадэнцы маглі да пінскага старасты. У крайнім разе была магчымасьць зьвяртацца і ў каралеўскі суд. Жыхары места мелі права вырабляць “слодычы, мёды і гарэлку” на продаж, плоцячы “чопавы” падатак у скарб Вялікага княства Літоўскага [22].

Паводле інвэнтару 1747 року ў мястэчку Гарадной 8 вуліц (Высоцкая, Падлеская ад выгану, Карпілаўка, Ад возера, Жаўкінская, Астроўская, Красная і Гарадэнская), квадратны Рынак са старою царквою. 147 гаспадароў жылі на 160 заселеных пляцах, яны валодалі 48 валокамі зямлі, мелі 71 вала, 17 коней,  119 агародаў, 889 засьцянковых маргоў. Акрамя таго, у мястэчку пуставала 60 пляцаў, 58 валок, 31 агарод, 149 маргоў. На войта Людвіка Даманскага і царкву былі зарэзэрваваныя 20 пляцаў і 13 валок[23]. Паводле люстратарскага інвэнтару 1765 року (люстратары Ажэшка і Сьвяжынскі) мяшчане Гарадное валодалі 184 пляцамі, 64 валокамі, 165 агародамі, 1062 маргамі[24].

У 1776 року Гарадную, як і ўсе мястэчкі Вялікага княства,  пазбавілі Майдэборскага права. Уладальнік Пінскае эканоміі Міхал Казімір Агінскі і адміністратар эканоміі пінскі падстараста Мацей Бутрымовіч сталі змушаць гарадэнцаў да адпрацоўкі паншчыны і іншых павіннасьцяў звыш інвэнтару 1765. Гарадэнцы адмаўляліся падпарадкоўвацца ды ігнаравалі новыя патрабаваньні. Скарыстаўшыся зь візыту караля ў Крыстынаў у 1784, гарадэнцы выхадайнічалі ў Панятоўскага Аберагальны ліст. У помсту за гэта Бутрымовіч у лютым 1785 наслаў у Гарадную 50 лясных стральцоў на чале з лоўчым Сандэцкім. Тыя пачалі чыніць гвалт, чым выклікалі ўсеагульнае паўстаньне мяшчан, якія выгналі стральцоў і вызвалілі мястэчка на 4 рокі. Наступны напад вайскоўцаў адбыўся ў жніўні 1788, які суправаджаўся жорсткім збіцьцём 77 гаспадароў батагамі. Гарадэнцы распачалі цяжбу ў Літоўскай асэсорыі супраць Агінскага і Бутрымовіча,  якая ў 1790 року спынілася з прычыны вайсковае інтэрвэнцыі Расеі. 4 верасьня 1789 – другі люстратарскі інвэнтар Гарадное (люстратары Кастравіцкі і Галоўка). З парады М. Бутрымовіча быў складзены, не выяжджаючы ў мястэчка. Паводле інвэнтару падаткі вырасьлі ў 5 разоў у параўнаньні з 1747 рокам. 17 кастрычніка 1789 гарадэнцы адмовіліся выконваць новы інвэнтар, запісаўшы пратэст у Пінскім земскім судзе.

Закон пра месты 18 красавіка і Канстытуцыя 3 траўня 1791, якія ўраўновалі ў правох мяшчан Рэчы Паспалітае са шляхтаю, і прывілей аднаўленьня Майдэборскага права 17 сакавіка 1792 году давалі надзею на сканчэньне прэтэнзій з боку магнатаў. У гэтым прывілеі герб Гарадное апісаны ў выглядзе лася, што мае залатыя рогі.[25]

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітае (1793) Гарадная апынулася ў складзе Пінскага павету Менскае губэрні Расейскае імпэрыі. 1 студзеня 1795 Кацярына ІІ падаравала Пінскую эканомію, акрамя мястэчка Гарадное, фэльмаршалу Рапніну. Аднак прымус і бяспраўе ў новай дзяржаве ўзмацніліся. Новыя ўлады імкнуліся перавесьці вольных мяшчан у прыгонных сялян, а на іх лепшыя землі і сенажаці, якія ляжалі за балотам Марочным, прэтэндавалі суседнія паны. Для ўціхамірваньня ў мястэчка пасылалі на пастой вайсковыя каманды, якія рабавалі і зьдзекваліся з жыхароў. Паводле хадайніцтва гарадэнцаў Валынскі задворны суд аднавіў ранейшы працэс і 17 траўня 1799 прызначыў камісію, якая 1 красавіка 1803 вынесла вэрдыкт, у якім мяжа ўладаньняў мяшчан усталёўвалася сярэдзінаю балота Марочнага, землі за балотам адыходзілі Філацьевым і Валконскім (пазьней Скірмунтам і Бутрымовічам), буйныя грашовыя пазовы за незаконныя павіннасьці, ґвалт і эксплютацыю мяшчанскіх зямель камісарскі суд адхіліў. Гарадэнцы адразу ж падалі апэляцыю ў Менскую грамадзянскую палату, адкуль справу ў 1817 перадалі ў Пінскі павятовы межавы суд, які адбыўся ў 1833. Канчатковае рашэньне прыняў Менскі губэрнскі межавы суд у 1837. У выніку гарадэнцы давялі ў судох свой мяшчанскі статус, адсудзілі сенажаці за балотам Марочным, але згубілі лепшыя землі і не атрымалі належнае кампэнсацыі за страты. Адсутнасьць урадлівых земляў і наяўнасьць покладаў высакаякасных глін паспрыяла разьвіцьцю даўняга рамяства гарадэнца – ганчарства.

Напярэдадні паўстаньня Каліноўскага ў 1862 Гарадную ў часе падарожжа наведвае і апісвае расейскі пісьменьнік Ляскоў, які падкрэсьлівае абыякавасьць мяйсцовых жыхароў як “да польскага, так і расейскага элемэнту ў краі” [26]. Знакамітая скульптарка Гелена Скірмунт з суседняга маёнтку Калоднага, частку земляў якога Скірмунты адсудзілі ў Гарадное, зь дзяцінства назірае за працаю гарадэнскіх ганчароў, што ў немалой ступені спрыяе выбару віду мастацтва. У 1863 за 8 км ад Гарадное ля маёнтка Скірмунтаў Калоднага адбываецца бой паўстанцаў з маскалямі ў часе рэйду аддзелу Траўгута.

У 1891 Гарадную наведвае Яўхім Карскі, бацька якога Хведар Навіцкі служыў тут псаломшчыкам[27]. На сваёй мапе Карскі далучае гарадэнскую гаворку да ўкраінскіх. Паводле перапісу 1897[28] гарадэнцы вызначылі сябе беларусамі. У мястэчку пражываюць таксама жыды – 25% насельніцтва. У першым дзесяцігодзьдзі ХХ ст. Гарадная – другое па колькасьці насельніцтва паселішча ў Пінскім павеце пасьля самога Пінску, яна бурліва разьвіваецца, насельніцтва павялічылася амаль утрая з 2 291 (1897) да 6278 (1909). Старастамі мяшчанскае ўправы мястэчка ў гэты час абіраюцца Іван Гембіцкі (1892-1898), Есіп Пешка (1899-1904), Гаўрыла Пешка (1905-1910), Ільля Вячорка (1911-1914). У 1912 Гарадную наведвае беларускі этнограф-фатограф Ісак Сербаў, які фіксуе працэс ганчарнае вытворчасьці на фота[29].

Пасьля І сусьветнае вайны (у 1915-17 знаходзілася ў прыфрантавой паласе), рэвалюцый, чарады зьмен уладаў насельніцтва мястэчка рэзка скарацілася да 2597 (1921). У часе перапісу большасьць гарадэнцаў былі запісаныя палякамі, нягледзячы на праваслаўнае і юдэйскае веравызнаньні: 984 беларусы, 1609 палякаў і 4 жыды (зь іх 2007 праваслаўных, 583 юдэі і 7 рыма-каталікоў).[30]

Згодна з Рыскай мірнай дамовай (1921) Гарадная апынулася ў складзе міжваеннае Польскае Рэспублікі, сьпярша ў Лунінецкім павеце, а зь 1 студзеня 1923 году — у Столінскім павеце Палескага ваяводзтва. Распараджэньнем №338 прэзыдэнта Рэчы Паспалітае Масьціцкага ад 13 красавіка 1927[31] было скасаванае мескае ўладкаваньне, нададзенае месту Гарадной у Столінскім павеце Палескага ваяводзтва распараджэньнем Генеральнага камісара Ўсходніх земляў ад 7 лістапада 1919[32]. Скасаваньне статусу места адбылося акурат перад мяйсцовымі выбарамі 19 чэрвеня 1927. Гарадная як мяйсцовасьць у характары мескага паселішча была далучаная да вясковае ґміны Радчыцк. Але ўжо з 18 красавіка 1928[33] у сувязі з скасаваньнем ґміны Радчыцк мястэчка Гарадная перададзенае да ґміны вясковае Столін. Аднак тое, што Гарадная захавала статус мястэчка сьведчыць, напрыклад, распараджэньне №433 міністра грамадзкіх працаў ад 3 ліпеня 1930[34] пра распаўсюд паліцэйска-будаўнічых правілаў на мястэчкі, якія не ўваходзяць у пералік местаў.

У 1924 і 1925 сюды перасялілася каля 200 сем’яў з Галіччыны. Перасяленцы стварылі асобнае паселішча хутарскога тыпу (мае назву Галіцыя або Калёнія) і адрадзілі ў Гарадной грэка-каталіцкую парафію, скасаваную яшчэ прыканцы 1830-х. Неўзабаве ім перадалі будынак драўлянай царквы, першае набажэнства ў якім адбылося 5 студзеня 1928. Сьвятаром пэўны час быў Леў Гарошка. Аднак нягледзячы на актыўную працу, колькасьць уніятаў у Гарадной мела тэндэнцыю да зьніжэньня: у 1930 – 375 чал., 1934 – 360,  1938 – 320. [35]

З пачаткам ІІ Сусьветнае вайны ў верасьні 1939 Гарадная апынулася ў БССР, дзе 12 кастрычніка 1940 зрабілася цэнтрам сельсавету. Статус паселішча панізілі да вёскі. Пасьля нямецкага ўварваньня саветы не пасьпелі правесьці мабілізацыю гарадэнцаў у 1941. У чырвонай арміі і савецкай партызанцы ваявала невялікая колькасьць мяйсцовага насельніцтва. Багата моладзі было вывезена на працы ў Нямеччыну. Улетку 1941 нацысты расстралялі за мястэчкам ля жыдоўскіх могілак усіх мужчын-габрэяў, старэйшых за 14 гадоў – 53 чалавекі. У ліпені 1942 каля 200 жыдоў расстраляныя ў ґета ў цэнтры мястэчка, яшчэ каля 400 - за 3 км па дарозе на Церабяжоў, ва ўрочышчы Пудралічэ[36], дзе цяпер усталяваны памятны знак. Ад сакавіка  да 12 ліпеня 1944 лінія фронту фактычна праходзіць праз Гарадную. Жыхары перахоўваюцца ў непраходных балотах. Цэнтральная частка мястэчка з цаґлянаю царквою ў выніку баявых дзеяньняў былі зьнішчаныя.

У час вайны шмат моладзі з Галіцыйскае Калёніі пайшло ў шэрагі Ўкраінскае паўстанцкае арміі. Гэты факт у сваіх успамінах пацьвярджае былы партызан УПА Фэдір Кондрат.[37] Пасьля вяртаньня саветаў украінскія партызаны ў 1944 зрываюць у Гарадной мабілізацыю ў чырвоную армію і рэквізыцыю збожжа, забіваюць новапрызначанага старшыню Гарадэнскага сельсавету.[38]

Прымусовая паваенная калектывізацыя з прычыны актыўных дзеяньняў у ваколіцах Гарадное аддзелаў УПА пачалася не адразу. Адна з апошніх карных апэрацый савецкіх унутраных войскаў супраць украінскае партызанкі праходзіць у чэрвені 1949.[39] Калектывізацыю пачалі ў 1948. Для яе правядзеньня ў Гарадную неаднаразова накіроўвалі спэцаддзелы з супрацоўнікаў міліцыі, МГБ, пракуратуры і кампартыі. Яны разьбіваліся на малыя групы і прачэсвалі ўсе вуліцы адразу. Тады багата хто хаваўся і нават начаваў у лесе.[40] Многія гарадэнцы аддалі перавагу ганчарству і заробкам на будоўлях СССР. У пачатку 1960-х дзеля змушэньня да ўступленьня ў калгас мяйсцовае начальства разбурыла большасьць ганчарных горнаў бульдозэрамі, амаль зьнішчыўшы спрадвечнае рамяство.[41]

У 1960-70 гг. Гарадную наведвалі Ўладзімер Караткевіч[42] і ўнук Льва Талстога, славуты дасьледнік Палесься Мікіта Ільліч Талстой[43]. Караткевіч прысьвяціў гарадэнцам цэлы разьдзел з цыклю “Званы ў прадоньнях вазёр”. [44]

У часы незалежнасьці Беларусі ў Гарадной пачалі аднаўляць старадаўняе рамяство. У 2003 быў створаны цэнтар разьвіцьця ганчарства пад кіраўніцтвам Алімпіяды Леанавец. Тут старыя майстры перадаюць майстэрства юным гарадэнцам. У 2008, 2010, 2012 у Гарадной з посьпехам праходзілі міжнародныя пленэры ганчароў. 19 траўня 2010 ганчарнаму промыслу Гарадной нададзены статус нематэрыяльнай гісторыка-культурнай каштоўнасьці Беларусі.

Насельніцтва Гарадное:

Рок	Жыхароў	Двароў	Рок	Жыхароў	Двароў
1747	900	160	1935	3500	н/з
1811	1100	208	1939	3874	425
1816	850	н/з	06.1941	1820	405
1880	1012	236	1959	1540	н/з
1897	2291	419	1970-я	2500	530
1909	6278 (?)	н/з	1993	1587	522
1921	2597	459	2009	1038	438

Аўтар: Валер Кісель

---

[1] Климчук Ф. Д. Отголоски праславянщины в Столинском районе Брестской области // Язык культуры: Семантика и грамматика. К 80-летию со дня рождения академика Никиты Ильича Толстого (1923—1926).  Москва, 2004. С. 459-462.

[2] Климчук Ф. Д. Отголоски праславянщины…  С. 454, 456.

[3] Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь. Мінск, БелТА, 2009. С. 107.

[4] Описание церквей и приходов Минской епархии: составлено по официально затребованным от причтов сведениям.  6: [Пинский уезд]. Минск: Типолитография Б. И. Соломонова, 1879. С. 43.

[5] Карамзинъ М. Исторія государства Россійскаго. Т. 2. Примечанія ко ІІ тому. Санкт-Петербургъ, 1818. С. 140 (прим. 250).

[6] Грушевский А. Очерки истории Турово-Пинского княжества. Киев, 1902. С. 19.

[7] Довнар-Запольский М. История Белоруссии. 1925. (издана по рукописи: Минск, 1994) http://www.manarchija.org/dz2#4

[8] Урбан П. У сьвятле гістарычных фактаў. Мюнхэн, Нью-Ёрк. БІНІМ, 1972. http://knihi.com/Paula_Urban/U_sviatle_histarycnych_faktau.html

[9] Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 2. Мінск, 1994. С. 476.

[10] Леонюк В. Словник Берестейщини. Львів, 1996. С. 106.

[11] Энцыклапедыя ВКЛ. Т. 1. Мінск, 2007. С. 333-334.

[12] http://be-x-old.wikipedia.org/wiki/Гарадная; Памяць. Столінскі раён. Мінск, 2003.

[14] Цітоў А. Геральдыка беларускіх местаў. Менск, 1998. С. 144.

[15] НГАБ. Ф. 120, воп. 1, спр. 2921, арк. 4зв.

[16] Horodna // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom III. Warszawa, 1880. S. 138

[17] Бантышъ-Каменскій Д.Н. Исторія Малой Россіи. Ч. 1. Москва, 1830. С. 273.

[18] Бярнацкі В. Паўстаньне Хмяльніцкага. Ваенныя дзеяньні ў Літве ў 1648-1649 гг. // ARCHE Пачатак, 2008, №1-2. С. 109.

[19] НГАБ. Ф. 1733, воп. 1, спр. 168, арк. 34, прысяга №30.

[20] Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 2. Мінск, 1994. С. 476.

[21] Акты издаваемые Виленскою коммисіею для разбора древних актовъ. Т. 34. Вильна, 1909. С. 378-380.

[22] Цітоў А. Геральдыка беларускіх местаў. Менск, 1998. С. 144.

[23] НГАБ. Ф. 27, воп. 6, спр. 54, арк. 140зв.

[24] НГАБ. Ф. 120, воп. 1, спр. 2921, арк. 14зв., 15.

[25] НГАБ. Ф. КМФ-18, воп. 1, спр. 556, арк. 145-149.

[26] Николай Лесков "Из одного дорожного дневника". // Северная пчела. Санкт-Петербург, 1862-63.

 http://www.e-reading.org.ua/chapter.php/96483/17/Leskov_-_Iz_odnogo_dorozhnogo_dnevnika.html#n_34

[27] Карский А. А. Обнаруженные сведения об отце академика Евфимия Феодоровича Карского. http://www.gants-region.info/publ/1-1-0-42

[28] Населенныя места Россійской имперіи в 500 и более жителей  с указаніемъ всего налічнаго в нихъ населенія и числа жителей преобладающихъ вероисповеданій по даннымъ всеобщей переписи населенія 1897 г. Санкт-Петербургъ, 1905. С. 105.

[29] Сербов И. А. Поездки по Полесью 1911 и 1912 года. Вильна : издание Северо-Западного отдела Императорского Русского географического общества, 1914. С. 46-47.

[30] Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. Województwo Poleskie. T. VIII. Warszawa, 1924. S. 34.

[31] http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19270380338

[32] Тамсама

[33] http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19280460452

[34] http://isap.sejm.gov.pl/Download?id=WDU19300520433&type=2

[35]  Скакун Р. «Нова унія» у східних воєводствах Польщі (1923-1939 рр.). http://murasz.narod.ru/statti/neo-unija.pdf

[36] http://www.stolinmost.narod.ru/proc/stolin.htm

[37] Кондрат Ф. Ми стали волі на сторожі. Івано-Франківськ, 2002.  http://lib.oun-upa.org.ua/kondrat/part_2.html

[38] ОУН-УПА в Беларуси. 1939-1953 гг. Документы и материалы. Минск, 2012. С. 166.

[39] ОУН-УПА в Беларуси. 1939-1953 гг. Документы и материалы. Минск, 2012. С. 394.

[40] Вечорко Ф.И. Записки западнобелорусского полешука. Пинск, ПолесГУ,  2012. С. 79-82.

[41] Караткевіч У. Званы ў прадоннях азёр. // Збор твораў у 8 тамах. Т. 8. Кн. 2. Мінск, 1991. С. 79-80.

[42] Караткевіч У. Збор твораў у 8 тамах. Т. 8. Кн. 2. Мінск, 1991. С. 407.

[43] Пра гэта мне паведаміў немалады ўжо дзядзька з суседняга хутару, калі паказваў мейсца “княжага” каменя – вялізнага валуна за 70 крокаў ад поля Гараднога ў лесе, што прымыкае да Замкавішча.

[44] Караткевіч У. Званы ў прадоннях азёр. // Збор твораў у 8 тамах. Т. 8. Кн. 2. Мінск, 1991. С. 79-80.
[45] Гісторыя Беларусі ў 6 т. Т. 2. Мінск, 2008. С. 347.