Нарыс геалогіі ваколіц Гарадной

Юзаф ГОЛАМБ

НАРЫС ГЕАЛОГІІ ВАКОЛІЦ ГАРАДНОЙ НА МІЖРЭЧЧЫ СТЫРА І ГАРЫНІ

Прадмова перакладчыка

Каля 30 млн. гадоў таму на месцы вёскі Лукі плёскалася мора, а Валынь была берагам гэтага мора. Падобна, і сама Гарадная была невялікай паўвыспай у гэтым моры. Каля 400 тыс. гадоў таму скончылася кракаўскае ледавікоўе, якое пакінула вакол Гарадэнскага ўзвышша шэраг азёр, на дне якіх ў мазавецкім міжледавікоўі адклалася тая самая якасная чорная гліна (і крыху чырвонай), з якой гарадэнцы рабілі сваю белагліняную кераміку. Каля 110 тыс. гадоў таму пачалося і  10 тыс. гадоў таму закончылася апошняе ледавікоўе, падчас якога кароткі ў гэтых мясцінах пастой ледавіка пакінуў озавае ўзвышша Замкавішча і шматлікія пясчаныя выдмы паблізу яго. А яшчэ ад яго засталося глыбокае (да 15 м) возера на ўсход ад Гарадной і рака на захадзе.

Пінск і Пінскае Палесьсе

          Юзэф Ігнацы Крашэўскі 

Крашэўскі ў маладым веку

Калі ў іншым месцы для адкрыцьця новых і неапісаных краін трэба плысьці як Рос[1] праз крыгі, або йсьці да вытокаў Нілу, не адкрыўшы якія столькі цікаўных загінула. Калі ў іншым месцы падарожнікі мусяць вельмі даўно вядомыя, бачаныя, апісаныя, зьбітыя рэчы паўтараць кожнага разу на іншы манэр, або выдумляць нябылае. Калі аж да стомы павымалёўваныя, патлумачаныя, апяяныя вершамі і берагі Райну, і горы Шатляндыі, і швайцарскія шале́ і каскады. Калі новых зьвяроў натуралісты мусяць ужо шукаць ажно ў глыбіні зямлі і ўваскрэшваць памерлых, новыя расьліны здабываць з бурштынавых слаёў. У нас на Славяншчыне, дзякуй Богу, яшчэ ўсё ў некранутым стане, чакае апісаньня, агляду, вымаляваньня, клясыфікацыі і ацэнкі. Паляс[2] ці Штэрн[3], Гумбальт[4] ці А. Думас, Пуклер-Мускаў ці Токвіль, тут кожны сваё падарожжа мог бы з карысьцю зарганізаваць, для кожнага знойдуцца цікавыя і нечапаныя матар’ялы. Я ня ведаю, чаму дагэтуль нястомны Коль, які ўжо аднойчы быў у Адэсе, да нас яшчэ не прыехаў? Меў бы два тамы балбатні і показак як зь нічога. Возьмем, напрыклад, Пінск і Піншчыну, бязьмерна цікавую глухамань: хто ж яе з гледзішча своеасаблівага аблічча, хто з гледзішча гандлёва-прамысловага ўспамінаў, апісваў?

Моўны падзел Палесься на падставе лексычных фактаў

Юзэф Тарнацкі

Мапа моўнага сваяцтва (знакі пры канцы тэксту)

Выклад рэфэрату, заяўленага на І Справаздачна-навуковы зьезд, 

прысьвечаны Ўсходнім землям. Варшава, 1936

Моўная мяжа на Палесьсі, як вядома, сталася косткаю нязгоды паміж новапаўсталымі да палітычнага жыцьця нацыямі: украінскаю і беларускаю. Першыя хацелі б яе бачыць пасунутаю як найдалей на поўнач, другія на поўдзень. Прычыны браку згоды на лінію моўнага падзелу гэтага абшару варта шукаць у двух ранейшых недахопах дыялекталягічных дасьледзін:

1819. Акт визиты церкви Городеньской

Свята-Траецкая царква ў мястэчку Гарадной. 1912. І. Сербаў

Акт визиты церкви приходской Городеньской

вследствие указа Брестской греко-униятской консистории от 22 сентября 1819 года последовавшего, мною нижеподписавшимся м-ца декабря 12 дня того же года верно сочиненный.

1.       Сия Городеньская приходская церковь в середине местечка того же названия, Минской губернии, Пинского уезда и протопопии, в местечке его величества, с дерева круглого древнею структурою с одною головою больше как 100 лет построена,

Археалогія Гарадной. Ад тшцінецкай культуры да сярэднявечча

Валер Кісель

Лісіныя норы ў валах

У першай частцы даследавання па археалогіі Гарадной быў ахоплены перыяд да Другой сусветнай вайны. Разглядаліся паведамленні расійскіх і польскіх крыніц пра археалагічныя знаходкі ў ваколіцах Гарадной. Былі прыведзеныя ўспаміны з міжваеннага часу мясцовае жыхаркі Варвары Леванавец пра прыезд польскіх навукоўцаў на Замкавішча і пра страчаны надпіс на вялікім камені каля поля Гараднога. Больш грунтоўна даследаваннем археалагічных помнікаў на тэрыторыі Заходняй Беларусі сталі займацца савецкія навукоўцы пасля заканчэння Другой сусветнай вайны.

Валынскі кірмаш і гліняны конік з Гарадной

Гліняныя цацкі з Гарадной
(кадр з фільма, 1935)

Слова пра коней 

(фрагмент паэмы)

Юзаф Лабадоўскі

[...]

IX

У драбінаў рыпенні і ў людской размове

вусатыя, апаленыя твары рояць

стальмахоў з-над Гопла, пчаляроў з Валыні.

Як лугі квяцістыя выстаўлены ў скрынях 

пухнуць хусткі чырвана, красныя паркалі,

лёнаў серабрыстых як раней канвалій,

Білгарай прыехаў, хваліцца сітамі.

1660. Напад казакоў з маскалямі на дамы Бруцкіх у сяле Белавушы

Шляхціц перад фігурай.
Artur Grottger

Актавая крыніца

Лета од нароженя Сына Божого 1661 месяца февраля 18 дня.

На враде гродском в замку господарском Пінском, передо мною Войтехом Зеленскім, стольніком і подстаростім Пінскім, од вельможного его милости пана Яна Кароля Млоцкого Пінского, Гельметского старосты установленым, пан Трохім Бруцкій тую маніфестацыю свою в речы ніжей мененой до кніг гродскіх Пінскіх подал в тые слова:

Мілостівый пане враде гродскій Пінскій, я Мартін Марковіч, я Трохім Санцевіч і я Левон Мартіновіч Бруцкіе, земяне господарскіе в Повете Пінском а в прысуде замку Давідгородецком, 1660 месяца іюня разных дней, незбожная свавольная купа гультайства козацкого спольне з вяроломным непрыятелем