Моўны падзел Палесься на падставе лексычных фактаў

Юзэф Тарнацкі

Мапа моўнага сваяцтва (знакі пры канцы тэксту)

Выклад рэфэрату, заяўленага на І Справаздачна-навуковы зьезд,

прысьвечаны Ўсходнім землям. Варшава, 1936

Моўная мяжа на Палесьсі, як вядома, сталася косткаю нязгоды паміж новапаўсталымі да палітычнага жыцьця нацыямі: украінскаю і беларускаю. Першыя хацелі б яе бачыць пасунутаю як найдалей на поўнач, другія на поўдзень. Прычыны браку згоды на лінію моўнага падзелу гэтага абшару варта шукаць у двух ранейшых недахопах дыялекталягічных дасьледзін:

1 – ніхто не дасьледаваў Палесьсе так дакладна, як вымагае пераходны характар гэтае тэрыторыі;

2 – у дасьледзінах улічваліся перадусім фанэтычныя і граматычныя зьявы, абмінаючы амаль што цалкам слоўнік.

Зразумелая рэч, што слоўнікавыя дасьледзіны ня ў стане разьвязаць пытаньня моўнага або дыялекталягічнага падзелу, аднак у комплексе іншых моўных праблемаў яны граюць важную ролю і павінны заняць належнае ім месца.

Дасьледзіны, вынік якіх я хачу падаць у гэтым рэфэраце, я праводзіў у 90 паселішчах, якія разьмешчаныя адно ад аднога ў сярэднім да 20 км. У кожным пункце інфармацыю надаваў мне асноўны аб’ект – мужчына ў веку каля 50 гадоў і дапаможны – жанчына таксама ў старэйшым веку. Звыш таго, дадатковую інфармацыю дастаўлялі мне прадстаўнікі малодшага пакаленьня, якія адбылі службу ў польскім войску і другія, якія закончылі польскую школу, але ў войску яшчэ не служылі. Увосень і ўзімку інфарматары падалі мне адказы пад кантролем 30–40 сялян. Такім чынам матар’ял, на які я абапіраўся ў гэтым рэфэраце, утрымлівае ўсе назвы, якія датычаць акрэсьленай рэчы, якія знаходзяцца ў моўным ужытку дасьледаванага паселішча. Болей за 90 адсоткаў матар’ялу сэмантычна зьвязаныя з матар’яльнай культураю і падзяляюцца на 9 разьдзелаў: 1) будаўніцтва, 2) адзеньне, 3) прылады, 4) посуд і хатні спрат, 5) камунікацыя і транспарт, 6) земляробства, 7) ежа, 8) расьліны і 9) жывёлы. Рэшта матар’ялу датычыць граматычных формаў і рэаліяў, якія не зьмяшчаюцца ў межах названых разьдзелаў. Агулам беручы, я разьмеркаваў назвы 203 прадметаў (тэмаў). Зважаючы на характар зьяўленьня гэтых назваў у тэрыторыі, яны маглі б быць падзеленыя на 2 катэгорыі: першую ўтвараюць словы з працяглымі абсягамі, другую – зь перарванымі абсягамі у выглядзе ланцугу зь непасчаплянымі колцамі. У штодзённай практыцы большую вагу надаем першай катэгорыі словаў, называючы іх часта «рэпрэзантатыўнымі», «важнымі» – з тае прычыны, што выразна паказваюць на межавую лінію дыялектаў. Прыгледзьмася бліжэй да гэтае катэгорыі словаў у гаворках Палесься. З агульнага ліку 203 тэмаў удаецца далучыць да яе 62, якія зноў з гледзішча на мейсца зьяўленьня ў тэрыторыі падзяляюцца на 3 групы. Першую групу назваў можна было б акрэсліць як агульнапалескую. Гэта назвы, якія праўдападобна да нядаўняга часу абыймалі ўсё Палесьсе, сёньня саступілі на дробных ускрайках ці то экспансіі мазавецкай (у Бельскім і Берасьцейскім паветах), ці то пад ціскам паўднёвае намэнклятуры (у Кашырскім і Берасьцейскім паветах), або паўночнай (у Лунінецкім павеце). Я выкарыстаў у гэтай сувязі слова «праўдападобна» адно каб падкрэсьліць недахоп поўнай упэўненасьці, хоць я моцна перакананы, што межы тых словаў былі пачаткова большыя і паддаліся скарачэньню, сьведчачы пра сталы і паступовы распад Палесься на 3 часткі: паўночна-заходнюю, паўднёва-заходнюю і паўночна-ўсходнюю.

Да найхарактэрнейшых прыкладаў гэтае групы належаць:

№	Агульна-палескае	Польскае	Паўночна- заходняе палескае	Паўночна- ўсходняе палескае	Паўднёва-заходняе палескае
1	Брус	Bal w ścianie	Дыль	Дэрэві́на/бэрві́на	=аг.палес.
2	Скры́ні	Futryny	Футры́ны	=аг.палес./Шупля́ды	=аг.палес./я́шчыкі
3	По́яс	Bant	Бант/е́нткі	=аг.палес.	=аг.палес.
4	Клеть	Śpichrz	Шпіхы́р	=аг.палес.	Прыклі́ть/поклі́ть
5	За́днік	Łub	Луб	=аг.палес.	=аг.палес.
6	Постолы́	Chodaki	Ходакі́	Ла́пці	=аг.палес.
7	Насто́льніца	Obrus	Обру́сок	Ска́терть	Портовы́на
8	Радно́	Płachta	Пла́хта	Дзеру́га	=аг.палес.
9	Ды́шэль	Grądziel pługa	Ґро́ндзель	=аг.палес.	Граді́ль
10	Полі́ца	Odkładnica	Одкладня́	=аг.палес.	Бле́ха
11	Заты́лок	Część przy kosie	Забо́жіч	=аг.палес.	=аг.палес.
12	Брусо́к/ брус	Osełka	Осё́лка	=аг.палес./осё́лка	=аг.палес.
13	Ві́янка	Szufla	Шо́пля	=аг.палес.	=аг.палес.
14	Топоры́шчэ	Toporzysko	Топоры́ско	=аг.палес.	=аг.палес.
15	Гу́бка	Do krzesiwa	Пу́львэр	=аг.палес.	Жэ́гва
16	Пу́жално	Kozica	Козі́ца	=аг.палес.	Біча́лно
17	Бі́йка	Kierznia	Тлу́чка	=аг.палес.	Масны́ця
18	Кача́лкі	Maglownica	Валковны́ця	=аг.палес.	=аг.палес.
19	Ручкі́	Kłonice	Клоні́цы	=аг.палес.	=аг.палес.
20	Борозна́	Skiba	Скы́ба	=аг.палес.	=аг.палес./плы́та
21	Воло́шка	Chaber	Хабэ́рок	=аг.палес.	Блава́ток
22	Пэрша́тка	Pierwiastka	Прэвя́стка	Дрові́ца	=аг.палес.
23	Бі́гае	Ruia u krowy	Быдлу́е	=аг.палес.	=аг.палес.
24	Но́чвы	Niecka	Копа́нька	=аг.палес.	=аг.палес.
25	Цвіт	Kolor	Ко́лёр	=аг.палес.	=аг.палес.
26	Бэ́рдо	Płocha	Пло́ха	=аг.палес.	=аг.палес.
27	Коло́дэзь	Studnia	Сту́дня	=аг.палес.	=аг.палес.
28	Жнэц	Żniwiarz	Жніва́к	=аг.палес.	=аг.палес.
29	Молотэ́бнык	Młocek	Мло́цок	=аг.палес.	=аг.палес.
30	Голы́на/ галі́на	Gałęzie	Ґалэ́нзе	=аг.палес.	=аг.палес.
31	Сьпі́ца	Szprycha	Спры́ха	=аг.палес.	=аг.палес.
32	Тук	Klepisko	Клепі́ско	=аг.палес.	=аг.палес.
33	Мэнту́шка	Do ostrzenia kosy	=аг.палес.	=аг.палес.	Лопа́тка/ трэпу́шка
34	Шчур	Szczur	=аг.палес.	Пацу́к	=аг.палес.
35	Жэрэбя́	Źrebak	=аг.палес.	=аг.палес.	Лоша́
36	Кы́шка	Kiszka w chomącie	=аг.палес.	Хамуті́на	=аг.палес.

Да гэтае ж групы агульнапалескіх назваў належаць словы, даўней пазычаныя з польскае, якія дзякуючы палітычнаму адзінству Польшчы з Русьсю распаўсюдзіліся далёка па-за межамі Палесься. Сёньня на тле іх аднастайнага яшчэ абсягу вымалёўваецца ўплыў тых самых асяродкаў.

А менавіта:

	агульнапалескай назьве	процістаўляецца:
37	Хварту́х ‘fartuch’	пэрэ́днык (паўд.зах.)
38	Ле́йцы ‘lejce’	вожкі́ (усх.)
39	Опча́с ‘obcas’	пудбо́р (паўд.усх.)
40	Шо́па ‘szopa’	колэ́шня(паўд.) і повэ́ть(усх.)
41	Кумо́ра ‘komora’	стёпка(паўн.усх)

Другую групу гэтае катэгорыі ўтвараюць словы з абсягамі, якія сыходзяцца на мяжы, якую прыблізна можна было б правесьці празь Бельск Падляскі–Дарагічын Палескі–Сарны. Гэтая мяжа, паводле мяне, вызначае найстарэйшы шлях, на якім сьціраліся ў гісторыі ўплывы народу Беларускага і Ўкраінскага, які і сёньня яшчэ ня страціў цалкам свайго гістарычнага значэньня. Прыглядаючыся да ізаглёсаў, якія дзеляць па гэтай лініі Палесьсе, назіраецца, што паўночна-ўсходняя частка гэтае краіны звычайна бывае аднастайная, тады як заходняя дзеліцца найчасьцей на 3 часткі. Прычына гэтае зьявы палягае ў тым, што ўплывы Мазоўша і Валыні на Палесьсі, ня маючы свабоды пашырэньня ва ўсходнім напрамку, вяртаюцца самі да сябе, пранікаюцца, істотна зьнішчаючы першасную адметнасьць заходняга Палесься.

Гэтую зьяву найлепш ілюструюць такія прыклады, як:

	Паўночна-ўсходняя	І процістаўленьне на Захадзе
1	Пудру́ба ‘podwalina’	Подва́ліна і подо́шва
2	Гумно́ ‘stodoła’	Клу́ня і стодо́ла
3	Рога́ч ‘grądziel sochy’	Вуйе́
4	Біч ‘bijak u cepów’	Бія́к
5	Сука́йло ‘do nawijania nici’	По́так
6	Шклют ‘topór’	Топі́р
7	Кочэрга́ і ковэня́ ‘narzędzie do wygarniania węgli’	Котюба́
8	Осло́н ‘stołek’	Столэ́ць
9	Скі́віцы ‘szczęki dolne u konia’	Пашчэ́нкі//санкы́
10	Осо́т ‘oset’	Боде́к
11	Мякі́на ‘plewa’	Поло́ва
12	Боронова́ть ‘bronować’	Волочы́ты
13	Пу́жня ‘rżysko’	Стэрня́//ржы́ско
14	Козьлякі́ ‘grzyby’	Гу́бы//бэ́ткі
15	Ле́гчаты//лэ́шаты ‘kastrować’	Хараша́ты//кайстрова́ты
16	Попру́га ‘pasek’	Шы́тык//рамі́ннык
17	Ячэя́ ‘duczaj w żarnach’	О́ко//воро́нка
18	Пуд ‘kadłub u żareń’	Ка́доўб//стано́к
19	Сто́ля ‘pułap’	Пова́люш//поко́т//по́лап
20	Пул ‘pomost do spania’	Пры́мосты//за́пэк
21	Вы ‘zaim’	Вітэ

Мэтода, з дапамогаю якое мы намагаліся зарыентавацца ў галоўных рысах моўнага падзелу Палесься палягала, як мы бачылі, на вылучэньні cпасярод 203 тэмаў 62 такіх, якія мелі абсягі працяглыя і больш-менш супадальныя. Рэшта ў колькасьці 141 тэмы з другой катэгорыі засталася па-за межамі нашага агляду. Мы прамінулі яе ў папярэдніх разважаньнях, бо мы не далі рады ў дачыненьні з выгляду бязладна перакрыжаваных ізаглёс. Аднак жа 141 тэма, улічаная ў дасьледаваньні, можа вырашальным чынам паўплываць на зьмену высноваў, да якіх мы дайшлі на падставе агляду працяглых абсягаў. Уявіма сабе, што ў п. А і Б, якія злучалі 44 ізаглёсы (на 62), знаходзім з гэтае 141 назвы ледзьве 30 супольных. У першым выпадку колькасьць супольных назваў у п. А і Б складала звыш 70%, у другім выпадку, калі мы ўлічылі ўсе словы, лік супольных упаў да 36%. Мясцовасьці, якія пачаткова мы былі схільныя лічыць за рэпрэзантатыўныя для дадзенае моўнае групы, пачынаем разглядаць з падозраю. Падлічваем далей падобным спосабам колькасьць супольных словаў паміж А і В, А і Г, А і Д, затым паміж Б і В, Б і Г, Б і Д і выяўляем, што А мае іх з В, Г і Д каля 80%, тады як Б –толькі 40%, і таму Б – нягледзячы на сувязі (у 44 выпадках на 62) з А ёсьць ужо пераходным пунктам да іншае моўнае групы. Учыняючы так з усімі пунктамі на тэрыторыі, можна выявіць іхнае ўзаемнае моўнае сваяцтва, пасьля чаго ўжо зь лёгкасьцю паказаць, якія зь іх утвараюць зьнітаваныя асяродкі, а якія пераходныя ад аднае групы да іншае. Можна мець толькі засьцярогу, і тое слушную, што да спосабу вылічэньня, якое выконвалі простым адсоткавым падлікам. Калі мы сфармулявалі нашыя назіраньні такім чынам, што між п. А і Б ёсьць 36% супольных словаў (то бок, што на 203 знайшліся 74 супольныя), то мы ўчынілі нясьціпла, бо кажучы пра 36 на 100, мы перадвызначаем, што гэтая адносіна паўтарацьмецца і ў кожнай наступнай сотні словаў, што відавочна нельга перадбачыць. На падставе аднойчы вызначанае адносіны мы можам казаць адно пра меншае або большае праўдападабенства, якое паўторыцца і наступных выпадках. Маючы на ўвазе гэткі элемэнт гіпатэтычнасьці, я карыстаўся (вызначанай для паліку праўдападабенства) формулаю Ляпляса: P_(А,Б)=(k+1)/(n+2), дзе n азначае колькасьць прадметаў, намэнклятуру якіх мы дасьледавалі ў п. А і Б, k – колькасьць супольных назваў, а P – моўнае сваяцтва, якое ўзьнікае між гэтымі пунктамі.

Паспрабуйма падаць яго на прыкладзе:

		Пункт А	Пункт Б
1	Дах	Дах	Стрі́ха
2	Пояс	Няма назвы	По́яс
3	Боты	Чо́боты	Чо́боты
4	Шапка	Ша́пка	Не натавана
5	Папруга	Попру́га	Па́сок
6	Штаны	Штаны́	Ганаві́цы

P_(А,Б)=(1+1)/(4+2)=0,33

Няцяжка заўважыць, што P ў гэтай формуле не дасягае ані 0, ані 1, даючы выраз нашым дапушчэньням, што нават у разе, калі назвы ўсіх прадметаў супольныя (k=n), можа паявіцца магчымасьць, што ў наступным разе (n+1) будуць розныя назвы. І наадварот, пры k=0 цяжка выключыць імавернасьці, што ў наступным разе сустрэнем супольную назву. Пасьля сканчэньня вылічэньняў ўзаемнага сваяцтва паміж паасобнымі тэрытарыяльнымі пунктамі – мы зьвялі вынікі ў карэляцыйную табліцу, якая зрабіла магчымым для мяне вылучэньне незалежных комплексаў мясцовасьцяў. Усталёўваючы лічбу 0,60 як найніжэйшую мяжу максымальнага сваяцтва, я вылучыў з 90 мясцовасьцяў 3 такія комплексы, у якіх усе вёскі ў рамках аднаго комплексу лучацца між сабою ў максымальнай ступені (вышэй ад 0,59), тады як у дачыненьні да вёсак двох іншых комплексаў паказваюць сваяцтва ніжэй за максымальную мяжу. Першы комплекс утвараюць: пункты 1, 2, 3, 4; другі комплекс пункты 23–40, і трэці пункты 63–76. Астатнія вёскі ня ў стане стварыць выключных груп, бо злучаюцца ў максымальнай ступені зь некаторымі вёскамі пададзеных вышэй комплексаў. Карэляцыйную табліцу (якую тут не падаем), найлепш ілюструе мапа, на якой мясцовасьці, адзначаныя цалкам зацененымі кружкамі, адпавядаюць агавораным комплексам, кружкі з зацененымі сяродкамі паказваюць вёскі, якія злучаюцца толькі зь некаторымі пунктамі комплексу, і ўрэшце кружкі зь сяродкамі падвойна (патройна) зацененымі азначаюць тыя вёскі, якія ў сваяцтве ў ступені вышэй за 0,59 адначасова з двума (трыма) комплексамі. Такім чынам мы прыйшлі да вылучэньня на Палесьсі 3-х выразна акрэсьленых моўных асяродкаў і 3-х часткова перакрыжаваных зонаў, якія вызначаюць максымальныя межы ўзьдзеяньняў гэтых асяродкаў.

Паласа, на якую заходзяць скрыжаваньні зонаў – гэта памежная паласа ўкраінскае і беларускае моваў. Падрабязны разгляд дачыненьня гэтае мяжы да межаў, вызначаных на падставе фанэтычных і граматычных фактаў, выходзіць за рамкі цяперашняга рэфэрату, таму я хацеў бы тут зьвярнуць увагу на прынцыповыя розьніцы. Усе ранейшыя спробы моўнага падзелу Палесься заснаваныя на фанэтыцы, хоць і паказваюць у дэталях адрозьненьні, падобныя ў адным, менавіта ў тым, што дзеляць яго на дзьве часткі: на Беларускае і Ўкраінскае Палесьсе. Мая спроба, заснаваная на слоўнікавым матар’яле выяўляе існаваньне трох моўных асяродкаў, вылучаючы паўночна-заходнюю частку Палесься, якую з погляду, як на блізкае суседзтва Падляшша, так і на мазавецка-падляскае паходжаньне лексыкі, якая вылучае гэтую прастору – мы можам назваць Падляскім Палесьсем.

Сьпіс мясцовасьцяў

	Населены пункт	Павет (1936)	Раён (павет)
1	Андрыянкі (Andryjanki)	Бельск-Падляскі	Бельскі
2	Аслова (Osłowo)	Бельск-Падляскі	Сямятыцкі
3	Чарэмха (Czeremcha)	Бельск-Падляскі	Гайнаўскі
4	Дубіны́ (Dubiny)	Бельск-Падляскі	Гайнаўскі
5	Такары́ (Tokary)	Берасьцейскі	Камянецкі
6	Ку́стынь	Берасьцейскі	Берасьцейскі
7	Шастакова	Берасьцейскі	Камянецкі
8	Мікалаева	Берасьцейскі	Камянецкі
9	Падбела	Берасьцейскі	Камянецкі
10	Падаляны (Podolany)	Бельск-Падляскі	Гайнаўскі
11	Тэўлі	Кобрынскі	Кобрынскі
12	Шчарчова	Пружанскі	Пружанскі
13	Турна́я	Берасьцейскі	Кобрынскі
14	Плоска	Берасьцейскі	места Берасьце
15	Рагозна	Кобрынскі	Жабінкаўскі
16	Рыбна	Кобрынскі	Кобрынскі
17	Зёлава	Кобрынскі	Дарагічынскі
18	Пажэжын	Берасьцейскі	Маларыцкі
19	Страдэч	Берасьцейскі	Берасьцейскі
20	Чэрск	Берасьцейскі	Берасьцейскі
21	Грынявічы	Пружанскі	Пружанскі
22	Замшаны	Берасьцейскі	Маларыцкі
23	Любо́хыны (Любохини)	Ковэльскі	Старовижівський
24	Олтуш	Берасьцейскі	Маларыцкі
25	Навасёлкі	Кобрынскі	Кобрынскі
26	Вэлымчэ (Велимче)	Ковэльскі	Ратнівський
27	Чэрчэ (Черче)	Камінь-Кашырскі	Камінь-Каширський
28	Вэлыка Глуша (Велика Глуша)	Камінь-Кашырскі	Любешівський
29	Крымнэ (Кримне)	Камінь-Кашырскі	Камінь-Каширський
30	Дэрэвок (Деревок)	Камінь-Кашырскі	Любешівський
31	Вэрхы́ (Верхи)	Камінь-Кашырскі	Камінь-Каширський
32	Обзыр (Великий Обзир)	Камінь-Кашырскі	Камінь-Каширський
33	Сошычнэ (Сошичне)	Камінь-Кашырскі	Камінь-Каширський
34	Зарычча (Заріччя)	Ковэльскі	Ковельський
35	Выжва ст. (роз’їзд Вижва)	Ковэльскі	Старовижівський
36	Дубэ́чнэ (Дубечне)	Ковэльскі	Старовижівський
37	Заброды (Заброди)	Ковэльскі	Ратнівський
38	Тур	Ковэльскі	Ратнівський
39	Картэлі́сы (Кортеліси)	Ковэльскі	Ратнівський
40	Лялі́кава	Кобрынскі	Кобрынскі
41	Ку́блік	Дарагічынскі	Дарагічынскі
42	Са́лава	Дарагічынскі	Дарагічынскі
43	Равятычы	Пружанскі	Бярозаўскі
44	Сялец	Пружанскі	Бярозаўскі
45	Ара́нчыцы	Пружанскі	Пружанскі
46	Ты́шкавічы	Дарагічынскі	Янаўскі
47	Ля́скавічы	Дарагічынскі	Янаўскі
48	Хамі́чава	Пінскі	Янаўскі
49	Малоткавічы	Пінскі	Пінскі
50	Гарады́шча	Пінскі	Пінскі
51	Гарадна́я	Столінскі	Столінскі
52	Белая (Біле)	Столінскі	Дубровицький
53	Замарочаньне (Лі́сове)	Столінскі	Дубровицький
54	Бярэ́жкі (Бере́жки)	Сарненскі	Дубровицький
55	Даротычы (у межах Сарнаў)	Сарненскі	места Сарны
56	Снавідовічы (Сновидо́вичі)	Сарненскі	Рокитнівський
57	Гарадэц (Городець)	Сарненскі	Володимерецький
58	Улады́мерац (Володи́мерець)	Сарненскі	Володимерецький
59	Бельская Воля (Більська Воля)	Сарненскі	Володимерецький
60	Кухча (Кухче)	Пінскі	Зарічненський
61	Кухоцкая Воля (Кухіцька Воля)	Пінскі	Зарічненський
62	Нэ́нькавічы (Неньковичі)	Пінскі	Зарічненський
63	Залю́цічы	Лунінецкі	Жыткавіцкі
64	Моршчынавічы	Лунінецкі	Лунінецкі
65	Цераблі́чы	Столінскі	Столінскі
66	Колкі (адселеная з палігону)	Столінскі	Столінскі
67	Гліннае (Глинне)	Столінскі	Рокитнівський
68	Вугале́ц (Голе́ц – саманазва)	Столінскі	Столінскі
69	Лю́бань	Лунінецкі	Лунінецкі
70	Волька Каўтунаватая (Вулька 2)	Лунінецкі	Лунінецкі
71	Чалане́ц	Лунінецкі	Салігорскі
72	Мелясьніца	Лунінецкі	Лунінецкі
73	Велута́	Лунінецкі	Лунінецкі
74	Чу́чавічы	Лунінецкі	Лунінецкі
75	Чу́дзін	Лунінецкі	Ганцавіцкі
76	Лю́сіна	Лунінецкі	Ганцавіцкі
77	Люба́шава	Лунінецкі	Ганцавіцкі
78	Разьдзя́лавічы	Лунінецкі	Ганцавіцкі
79	Пласкі́нь	Пінскі	Пінскі
80	Ду́бнавічы	Пінскі	Пінскі
81	Валі́шча	Пінскі	Пінскі
82	Вя́да (зьнішчаная ў вайну)	Косаўскі	Івацэвіцкі
83	Спорава	Косаўскі	Бярозаўскі
84	Стайкі	Косаўскі	Івацэвіцкі
85	Шэйпічы (Шайпякі)	Косаўскі	Пружанскі
86	Плотніца	Столінскі	Столінскі
87	Рачы́ца (Рэчыца)	Столінскі	Столінскі
88	Ве́жыца (Вежиця)	Столінскі	Рокитнівський
89	Крута Слабада (Крута Слобода)	Сарненскі	Рокитнівський
90	Харава́	Пружанскі	Пружанскі