Адам був злеплены з гліны

Уладзімір Караткевіч, “Званы ў прадоннях азёр”

…

XVII. "АДАМ БУВ ЗЛЕПЛЕНЫ З ГЛІНЫ..."

А наступнага дня мы паехалі шукаць народных майстроў. У Моталі – ткачы, у Кужэлічах – пляценне, у Іванаве – інкрустацыя, у Гарадной – ганчары.

Мы паехалі да ганчароў. Суправаджаў нас галоўны мастак фабрыкі мастацкіх вырабаў Алесь Пятровіч Ступак, мажны гэткі, тыповы ўкраінец.

Усё ж гэта было дзіва як хораша! Вёска Хлябы, што спіць у збажыне. I хоць нас кідала, хоць дарога, – не памятаю ўжо, хто гэта сказаў, – была падобная на паласу эксперыментаў гіганцкага дыназаўра, затое абапал яе цвіла шыпшына, трапляліся не зусім яшчэ зарослыя дзюны, а пасля пачаліся і лясы.

Паўла Гміра з Гарадной не засталі дома. Адны дзеці былі ў хаце з пазелянелай страхою. Пад наглядам малой, як лялька, Тані-сінявочкі. Гэты носік з лёгкай згорбінкай вынюхаў ужо, на наша дзіва, навуку аж цэлых сямі класаў.

Паказала яна нам горшчыкі. I мы, нанюхаўшыся лазеннага водару бярозы, заторкнутай для прыгажосці паўсюль, дзе можна, пагушкаўшы малога ў калысцы, захапілі тую Таню з сабою, выйшлі, стараючыся не наступіць на "цыплюкоў", пасадзілі дзяўчынку ў машыну і пакацілі шукаць тых, хто якраз працуе. Захапілі яшчэ й сівога дзеда Казачка – і яго ў машыну, дый паехалі да Цімахвея Шэлеста, што якраз "крутыў круг".

Дзед і свае горшчыкі паказаў. Скардзіўся, што калісь рабілі букетніцы, свечнікі, коней і аж "у Варшаву возылі", а цяпер "попыту нэма". А ён, ды яшчэ Яроміч Базыль, памёр цяпер, былі найлепшыя майстры: на выстаўцы ў Пінску, у 19З1 годзе, адзначаныя былі. I гліна ў іх тут найлепшая. "Гончарська гліна, вона нэ змешваецца ны з чым, вінуецца - шчо хочеш, то і зробіш".[1] А попыту няма... 

Я здзівіўся. Столькі ў гэтых вырабах было высокага класа паганскага прымітывізму, што кожны паставіў бы гарлач ці "банечку" (збанок) у сябе на паліцу. Чаму ж не наладуваць так, каб адны рабілі, а другія маглі купіць?

Хата ў Цімахвея Шэлеста, мужчыны нестарога, зграбнага, хоць і худаватага, была на дзве палавіны. У майстэрні падлога земляная, ля акон лава, ля яе ганчарнае кола. На печцы гаршкі падсушаныя, на "палу" – не зусім высахлыя.

Пад столлю яшчэ адны бэлькі, на іх дошкі пакладзены, а на дошкі гаспадар ставіць зусім сырыя гаршкі.

– Ну, давай попрэбуй узяты.

– Самну.

– А ты нэ душі, нэ тысны. Ты беры, от просто беры.

Сапраўды, удалося ўзяць і панесці.

– Колькі ж вы, дзядзька, працуеце?

– Як зародывса. З сэмі год. Значе, годов сорок.

Сядае на лаву. Густыя чорныя бровы, гарбаты нос, шырокае ўсмешлівае аблічча чырвонага колеру. Клятчастая сіняя сарочка, заляпаныя глінаю порткі.

I вось пасуровеў. Позірк стаў пільны. Як ужо бачыць у глінянай нашлёпцы будучую рэч.

Міска з каламутна-рыжай вадою побач, шэра-блакітная гліна – на коле. Крутануў нагамі і – пайшоў...

Часам мочыць пальцы ў місе і цягне. Гліна выцягваецца, сціскаецца, шырыцца і пухне. Што будзе? Цукарніца, макотра, гаршчочак? Ён і сам гэтага пакуль не ведае. Гэта ён іграе, прымяраецца, радуецца пакорлівасці матэрыялу.

Гліна, – не, ужо не гліна, – тоўста спаўзае, то ўгору, то ўніз. Вось выцягваецца ўгору Вавілонская вежа. Пальцы лісліва і мякка паўзуць унутр, робяць сяродку, змочваюць, цягнуць яшчэ ўгору. Цяпер ужо можна зразумець, што робіць "баньку". Рука залазіць амаль па локаць, шліфуе знутры. Выпаўзае. Вось адзін палец вызваліўся, нібы паказвае кудысь, астатнія прагладжваюць горла.

Круцяцца, нібы танцуюць, ногі. I танцуюць пальцы. I выцягваецца, выцягваецца рыльца. I вось гатова, і вось ужо, каўбаскай, ручку. I ніткаю адразае баньку ад кола, і ў хаце, пабеленай блакітнай глінай, адразу нібы робіцца святлей, такая банька зграбная.

– Майстра, – кажа дзед Казачок. – Шелест – самі скоры гончар.

Памаўчаў:

– Наша прохвесыя сама стара. Адам був злеплены з гліны. Бог був перші гончар.

I нельга зразумець, ці то ён жартуе, ці то ён гаворыць з сур'ёзным гонарам.

– Мы колісь робілі велькіе глякі. Зваліса "полякі". Нэ було кадушок, то робілі для насыпкі. Велізные. То і станок був гінчі. I гончар стоіть навколішкі, а руку внутр до пудпахі тягнэ. Тэпер забулі.

Ківок на цяперашняе ганчарнае кола:

– Уже і гэтого дэты нэ вучацца.

- А як вучылі?

– З папружкою вучілі.

– Ну а я навучыўся б?

– Хоч два годы вас папружкою бі – нэ навучіш. Тэпер нэ навучітэса. Гэто дело з маленькості.

Глядзіш, як зачараваны, на працу гэтых рук, адчуваючы сваю нікчэмнасць. А дзед пляце далей няспешныя свае славесы:

– Вся Городна на гліны. Ее шче будэ на мільён лет. Ее нэ перэробіш. Така гліна була толькі на кашубі, як у нас. Две трэты людэй банькі лепілі, а то і болей. З тых годов, як цэрква в нас. А ёй з трыста п’ятьдэсят год. Може, і раньчей лепілі, але то вже точно, бо попі запісвалі.

Усміхаецца і Шэлест:

– У нас тут як нэ вмев горшкі робіты, то дэвкі нэ йшлі замуж. Нэ пойдэ, бо шчо ж, як нэ гончар...

– А за тэбе йшла? – пытае нехта з гледачоў.

Дзед падкусвае:

– Пудманыв, сказав, шчо вмее.

– Вівучівса, шчоб жэнытыса, - парыруе Шэлест.

– А чаго ж гэта, дзеду, маладыя не вучацца?

– Робота гразная, дешовая, – дзеду відавочна крыўдна за сваё ўмельства і за ўмельства яго спрадвеку ганчарнай вёскі. – Зробіты зробіш, а віпаліш – трэтя часть остаецца. Стукнэш – віб'ецца, паліш – віб'ецца, обліваеш – віб'ецца. Багатыром ныхто нэ був. Колотыліса, а жілі. Нэ для хлеба, а шчоб людям... Нэ в прыгоршчах же їм варыты... Ну, гразная, кажу, робота, дешовая, але і тую нэколькі годов толькі як попустылі. Дешовая, да і тую нэ давалі робіты. Дэ горон був – дак п’ять-шесть год назад, за кукурузным часом, трактором побілі, бульдозэром понышчілі. Продаваты нэ давалі. Заробок з тое роботы, да і то в зымнэ врэмне, – на тытунь, а на рынку нэ беруть, а рынок берэ... Колісь-то в нас жоночіна-опекун була, віставі робілі, нэ чепалі ныкого. Як побачать, шчо робіш, нэ возражалі. А тут. Хіба зарэз такі горон зробіш уже, які був? – I з нейкім гаротным неўразуменнем: – Чі ты вкрав, чі кого забів? З зэмле сам зробів.

Памаўчаў:

– Тэпер робі, можна. – I зноў пасля паўзы: – Да позно. Хто робів – кінулі, плюнулі. Ездять на заробкі. Шчо вже казаты. Конэц гончарное Городное.

...У мяне было дужа смутна на душы. Каму гэта ўсё было трэба? Сотні год існаваў промысел. Мала таго, існавала мастацтва. I вось бульдозерамі. Добра, зараз усё выпраўлена. Зараз імі цікавіцца фабрыка мастацкіх вырабаў, памагаюць мастакі. Іхнія творы зноў адпраўляюць на выстаўкі. Але фінансавая палітыка нядаўніх год пашкодзіла промыслу, загубіла мастацтва. Пойдуць старыя майстры – і што тады застанецца ад яго?

...Царкве ў Гарадной, вядома ж, не З50 год, хаця кнігі, цалкам магчыма, вядуцца з таго часу. Але што сярэдняя яе частка з XVIII стагоддзя – гэта, мусіць, так.

Стаяла, мабыць, маленькая адназрубная цэркаўка (дзед сказаў: "ад патопа, як кажуць"), пасля да яе прыбудавалі яшчэ адзін зруб. I атрымалася тры зрубы і два шатры.

У інтэр'еры ёсць дзве досыць каштоўныя і, галоўнае, арыгінальныя рэчы. Адна - наіўны, амаль лубачны, абраз маці божай уніяцкіх яшчэ часоў, з букетам лілей, сэрцам і какетліваю ўсмешкай. Не хачу абражаць майстроў і сам культ мацярынства, але з лілеямі, з усмешкай і, галоўнае, з сэрцам яна атрымалася крыху падобнай на чырвоную даму.

Ёсць і яшчэ адна работа. Сапраўдны народны прымітыў XVIII стагоддзя. Уезд Хрыста ў Іерусалім. Прапорцыі вельмі парушаны. Сам Езус вышынёю з вежы горада. Галава ягоная – трэцяя частка ад усёй постаці. Круп каня і заднія ногі – вялізныя. Галава і пярэднія ногі маленечкія. Як ні дзіўна, гэта стварае страшэнна дынамічнае ўражанне. Здаецца, конь (конь, а не асёл, бо адкуль было жывапісцу таго асла бачыць), здаецца, гэты конь скача. А вежы Іерусаліма, вежы нейкай невядомай архітэктуры, пафарбаваныя палосамі: ніжні ярус шэры, дах яго аранжавы, верхні ярус белы з зялёным дахам.

Шкада, што ў мінскім музеі так цесна і так мала адведзена месца неацэннай нашай старой скульптуры і жывапісу. Нам, беларусам, ёсць чым ганарыцца і ў гэтым сэнсе. Не менш, чым іншым.

Зноў былі тлустыя чорныя дарогі з глыбачэзнымі каляінамі, налітымі вадой. I ніводнай машыны, акрамя "казла" ды тых, што ходзяць хлебнай парай.

Пад сонцам, пад спеючымі хмарамі цвіла ўсцяж дарог шыпшына.

Так, Адам быў злеплены з гэтай гліны. З гліны, абпаленай ачышчальным і святым агнём.

Ліпень, 1969 г.
Палессе – Мінск
Упершыню – "Маладосць", 1969, № 12.

[1]  – У тэксце Караткевіча адметнасць гаворкі гарадэнцаў перадаецца непаслядоўна. Я дазволіў сабе падкарэктаваць класіка (вылучаны тэкст), каб па магчымасці перадаць сапраўднае гучанне (В. Кісель)