1912. Гарадная 100 год таму

Славуты беларускі этнограф Ісак Сербаў ня мог не пабываць у Гарадной. Ягоныя 27 фотасьведчаньняў Гарадное перад Першаю сусьветнаю вайною захоўваюцца ў бібліятэцы Віленскага ўнівэрсытэту. Вось якімі ён убачыў мястэчка і местачкоўцаў улетку 1912:

Вуліца мястэчка

1965. Гліна і круг

Сяды́са, нэбо́ж, за круг да робі горшкі, то будэш хлеб есты (городэнська прыказка)

1936. Горшчае на поштовцы

Замкавішча

Каля Гарадное ёсьць месца, якое немагчыма прамінуць, дасьледуючы гісторыю мястэчка. Пра яго распавядаюць паданьні самі гарадэнцы, яно вабіць археолягаў і чорных капальнікаў, тут да паэтаў прыходзіць натхненьне.

Фенамен Гарадное

…10. Фенамен Гарадное выяўляецца ў наступным:
1) У 1579 г. Гарадная атрымала магдэбургскае права, якое было пацверджана ў 1670, потым у 1753 гг. Магдэбургскае права з’яўлялася юрыдычным замацаваннем поспехаў гараджан у барацьбе за самастойнасць. Яно давала правы гораду на самакіраванне. Адзначым, што ў ХІV–ХVІ стст. ў Беларусі атрымалі магдэбургскае права 29 гарадоў, у тым ліку на тэрыторыі Брэсцкае вобласці – 8. Гарадная атрымала магдэбургскае права чацвертым па ліку горадам на Берасцейшчыне (пасля Берасця – 1390 г., Высокага – 1494 г., Каменца – 1518 г.). З гэтага вынікае, што Гарадная да таго часу мела багатыя гарадскія традыцыі, паколькі на пустым месцы нічога ўзнікнуць не можа.

Адам був злеплены з гліны

Уладзімір Караткевіч, “Званы ў прадоннях азёр”

…

XVII. "АДАМ БУВ ЗЛЕПЛЕНЫ З ГЛІНЫ..."

А наступнага дня мы паехалі шукаць народных майстроў. У Моталі – ткачы, у Кужэлічах – пляценне, у Іванаве – інкрустацыя, у Гарадной – ганчары.

Мы паехалі да ганчароў. Суправаджаў нас галоўны мастак фабрыкі мастацкіх вырабаў Алесь Пятровіч Ступак, мажны гэткі, тыповы ўкраінец.

Усё ж гэта было дзіва як хораша! Вёска Хлябы, што спіць у збажыне. I хоць нас кідала, хоць дарога, – не памятаю ўжо, хто гэта сказаў, – была падобная на паласу эксперыментаў гіганцкага дыназаўра, затое абапал яе цвіла шыпшына, трапляліся не зусім яшчэ зарослыя дзюны, а пасля пачаліся і лясы.

Званы ў прадонні Гарадэнскага возера

   “Люблю ўсе месцы на Беларусі. Ведаю таксама ўсе. Некаторыя болей, некаторыя меней. Найбольш – Прыдняпроўе, Палессе, Прыдзвінне, Наваградчыну…”[1] Невыпадкова Палессе названае адразу пасля роднага Прыдняпроўя. Заўзяты рыбак, Уладзімір Караткевіч багата часу бавіў на Прыпяці, нават смяротная хвароба застала яго там у 1984. Аднак аблічча праўдзівага Палесся Караткевіч пабачыў менавіта ў Гарадной:

Прывілей на Майдэборскае права 1792 року

Малюнак герба Гарадное ў тэксьце
Прывілею 1792 року

У 1776 року пад ціскам Расеі было скасаванае Майдэборскае права для ўсіх невялікіх местаў і мястэчак Вялікага княства Літоўскага. Адразу ж мяйсцовыя магнаты паспрабавалі выкарыстаць гэта, павялічыўшы падаткі і накінуўшы дадатковыя павіннасьці на раней вольных мяшчан. Гарадэнцы адмовіліся выконваць новы інвэнтар, зьвярнуўшыся ў суды і атрымаўшы ў 1784 аберагальны ліст ад караля. Чатырохгадовы Сойм Рэчы Паспалітае 1788-1792 распачаў доўгачаканыя рэформы дзяржаўнага ўладкаваньня. 18 красавіка 1791 року быў прыняты закон пра месты, а 3 траўня – Канстытуцыя. Гэтыя законы фактычна далучалі мяшчан да палітычнага стану краіны, ураўноўваючы іх у правох са шляхтаю. У выкананьне гэтых нарматыўных актаў 17 сакавіка 1792 Гарадная пасьпела зноў атрымаць Майдэборскае права ў ліку 74 мястэчак Вялікага княства Літоўскага і адзіная ў Пінскім павеце. Прыводжу тэкст гэтага Прывілею паралельна па-польску, як у арыґінале[1], так і ў маім перакладзе на беларускую.

Летапіс Гарадное

Пачатак Гарадное губляецца ў сівой даўніне. Паводле вусных паданьняў саміх гарадэнцаў яна была заснаваная больш за тысячу гадоў таму ў часы Ўладзімера Вялікага.[1] Мейсца на пясчанай высьпе сярод бяскрайняга і непраходнага балота Марочнае на пінскім Зарэччы было выдатным для пабудовы ўмацаванага гораду (адсюль назва Гарадная, у старых дакумэнтах Городно), цяжкадаступнага для шматлікіх ворагаў. На карысьць кіеўскага паходжаньня гаворыць унікальная гарадэнская мікрамова з паўмяккімі зычнымі і галосным гукам, які раней пазначаўся літарай “ѣ”.  На думку дасьледнікаў, гэтыя моўныя рысы былі ўласьцівыя афіцыйнай мове Кіеўскае Русі.[2] 

Пачатак

Гісторыя Беларусі складаецца з гісторыяў асобных населеных пунктаў, якія існавалі тут. Месты, мястэчкі, вёскі... Так сталася, што вялікім местам заўсёды найбольшая ўвага. У іх жылі каралі, адбываліся соймы, пісаліся законы, будаваліся палацы. Багата ведаем мы пра месты і мястэчкі, дый нават і вёскі, якія належалі магнатам, дзякуючы іхным фамільным зборам. Але былі на Беларусі мястэчкі, якія мелі цікавую гісторыю, амаль што не адлюстраваную ў дзяржаўных і магнацкіх дакумэнтах. Дзякуючы самакіраваньню, такія мястэчкі самі вялі свае гаспадарчыя і судовыя справы, мелі сваю ратушу і мескую канцылярыю. Калі ратуша гарэла ў адной з частых войнаў, разам зь ёю гінула і гісторыя мястэчка.