Моўны падзел Палесься на падставе лексычных фактаў

Юзэф Тарнацкі

Мапа моўнага сваяцтва (знакі пры канцы тэксту)

Выклад рэфэрату, заяўленага на І Справаздачна-навуковы зьезд, 

прысьвечаны Ўсходнім землям. Варшава, 1936

Моўная мяжа на Палесьсі, як вядома, сталася косткаю нязгоды паміж новапаўсталымі да палітычнага жыцьця нацыямі: украінскаю і беларускаю. Першыя хацелі б яе бачыць пасунутаю як найдалей на поўнач, другія на поўдзень. Прычыны браку згоды на лінію моўнага падзелу гэтага абшару варта шукаць у двух ранейшых недахопах дыялекталягічных дасьледзін:

1819. Акт визиты церкви Городеньской

Свята-Траецкая царква ў мястэчку Гарадной. 1912. І. Сербаў

Акт визиты церкви приходской Городеньской

вследствие указа Брестской греко-униятской консистории от 22 сентября 1819 года последовавшего, мною нижеподписавшимся м-ца декабря 12 дня того же года верно сочиненный.

1.       Сия Городеньская приходская церковь в середине местечка того же названия, Минской губернии, Пинского уезда и протопопии, в местечке его величества, с дерева круглого древнею структурою с одною головою больше как 100 лет построена,

Археалогія Гарадной. Ад тшцінецкай культуры да сярэднявечча

Валер Кісель

Лісіныя норы ў валах

У першай частцы даследавання па археалогіі Гарадной быў ахоплены перыяд да Другой сусветнай вайны. Разглядаліся паведамленні расійскіх і польскіх крыніц пра археалагічныя знаходкі ў ваколіцах Гарадной. Былі прыведзеныя ўспаміны з міжваеннага часу мясцовае жыхаркі Варвары Леванавец пра прыезд польскіх навукоўцаў на Замкавішча і пра страчаны надпіс на вялікім камені каля поля Гараднога. Больш грунтоўна даследаваннем археалагічных помнікаў на тэрыторыі Заходняй Беларусі сталі займацца савецкія навукоўцы пасля заканчэння Другой сусветнай вайны.

Валынскі кірмаш і гліняны конік з Гарадной

Гліняныя цацкі з Гарадной
(кадр з фільма, 1935)

Слова пра коней 

(фрагмент паэмы)

Юзаф Лабадоўскі

[...]

IX

У драбінаў рыпенні і ў людской размове

вусатыя, апаленыя твары рояць

стальмахоў з-над Гопла, пчаляроў з Валыні.

Як лугі квяцістыя выстаўлены ў скрынях 

пухнуць хусткі чырвана, красныя паркалі,

лёнаў серабрыстых як раней канвалій,

Білгарай прыехаў, хваліцца сітамі.

1660. Напад казакоў з маскалямі на дамы Бруцкіх у сяле Белавушы

Шляхціц перад фігурай.
Artur Grottger

Актавая крыніца

Лета од нароженя Сына Божого 1661 месяца февраля 18 дня.

На враде гродском в замку господарском Пінском, передо мною Войтехом Зеленскім, стольніком і подстаростім Пінскім, од вельможного его милости пана Яна Кароля Млоцкого Пінского, Гельметского старосты установленым, пан Трохім Бруцкій тую маніфестацыю свою в речы ніжей мененой до кніг гродскіх Пінскіх подал в тые слова:

Мілостівый пане враде гродскій Пінскій, я Мартін Марковіч, я Трохім Санцевіч і я Левон Мартіновіч Бруцкіе, земяне господарскіе в Повете Пінском а в прысуде замку Давідгородецком, 1660 месяца іюня разных дней, незбожная свавольная купа гультайства козацкого спольне з вяроломным непрыятелем

Рака Цменка (Гарадэнка)

Валер Кісель

  
  Пра раку з гіпатэтычнай назваю «Гарадэнка», якая працякала каля гарадзішча ў Замкавішчы і суднаходна звязвала старажытную Гарадную з галоўнай гандлёвай артэрыяй Палесся, падрабязней ужо пісаў тут даследнік з Пінска Георг Вячорка. З таго часу мною адшукана яе назва на момант меліярацыі ў канцы 19 ст. і яе адлюстраванне на мапе 18 ст. У другой палове 19 ст. на Палессі працавала маштабная Заходняя экспедыцыя пад кіраўніцтвам інжынера Жылінскага. Мэтамі экспедыцыі было вывучэнне і асушэнне гэтага абшару ў сувязі з будаўніцтвам палескіх чыгунак. Менавіта тады пачаліся грандыёзная змены гідрагеалагічнага аблічча Пінскага Зарэчча. Многія рэкі часткова ці цалкам памянялі свае абліччы, бо былі каналізаваныя. Каналізацыя рэк – гэта змяненне (спраставанне, пашырэнне) іх рэчышчаў з мэтаю палягчэння спуску вады для меліярацыі забалочаных зямель.

1938. Палескае ганчарства

Дзмітрый Георгіеўскі, 

захавальнік Палескага музея[1]

На Палессі[2] ёсць колькі асяродкаў, дзе народ займаецца ганчарствам. Найбольш вядомыя як буйнейшыя асяродкі: Гарадная ў Столінскім павеце і павятовае места Пружана. Меншае гаспадарчае значэнне мае Ружана ў Косаўскім павеце. Выгасла ганчарства ў Пагосце Загародскім (Пінскі павет), дзе цяпер вырабляюцца гліняныя гаршкі толькі на замову.

Саматужны ганчарскі промысел існуе на Палессі ад вельмі даўніх часоў і прасякнуты надзвычайным кансерватызмам, як з гледзішча тыпаў посуду, так прылад і спосабаў вытворчасці. Ганчарны круг – тыповы варштат працы – не змяняецца сотні гадоў.

Городная 1939-1956. Коллективизация

Алексей Вечорко

Дарога ў калгас.
Маст. Кастусь Харашэвіч, 2001 год.

Новым поворотом в истории Полесского края ознаменовался 1939 год. Польша стала мишенью для двух великих европейских государств: Германии и Советского Союза. Всеобщая мобилизация, собравшая в Войско Польское более одного миллиона человек, не спасла ситуацию. Подавляющее большинство резервистов сформированной 30-й пехотной дивизии, 30-го легкого артиллерийского полка, 4-го танкового батальона, проживали на территории Пинского, Столинского, Лунинецкого, Дрогичинского и Кобринского поветов. Первого сентября Германия напала на Польшу, а уже 9 сентября немецкая авиация бомбила Пинск. Утром 17 сентября части Красной Армии с востока перешли границу и вступили на территорию Западной Белоруссии. Пинск был занят через три дня, 20 сентября,

Археалогія Гарадной. Абломкі суднаў і руны на Княжым камені

Вікінгі валочаць ладдзю

Валер Кісель

Гарадная, назва колішняга мястэчка, нібы падказвае нам, што некалі тут было ўмацаванае гарадзішча. Напраўду, апісанне заснавання мястэчка ў 1592 годзе беспасярэдне паказвае на месца заснавання: остров ГороднЫй, урочышчэ Городышчэ.[1] Першапачаткова мястэчка называлася Воля Гарадная [2], потым першае слова адпала, а прыметнікавая назва «Гарадная» ў жаночым родзе паспяхова перажыла спробы расійскіх чыноўнікаў 19 ст. і польскіх улад 20 ст. перайначыць назву на сярэдні род: «Городно», «Городное».

Магдэбургскае войтаўства ў Гарадной

Валер Кісель

Відарыс з тытулу кнігі Б. Граіцкага
«Парадак судоў і гарадскіх спраў
майдэборскага права» (1566)

Раз у тры леты сярод сваіх абіраючы…

Паводле прывілею на магдэбургскае права ад 5 лістапада 1670, нададзенага каралём Міхалам на просьбу пінскага старасты Яна Кароля Млоцкага,  «...мяшчане нашыя гарадэнскія войта, бурмістраў, радцаў, лаўнікаў або рымскае, або таксама грэцкае рэлігій, якія ёсць у Вуніі Святой, раз у тры леты сярод сваіх абіраючы, і якія ў тамтэйшым магістраце засеўшы, усялякія справы, як крымінальныя, гэтак і іншыя ўсялякія запісамі, облігамі, зарукамі, ці іншаю якою назваю названымі, пад суд свой майдэборскі падлеглыя...».

1778. Огапка, Марына, Ганна, Удотка, Хвеся – папулярныя імёны гараднянак часоў ВКЛ

Фрагмент інвентара Крыдля

Як называлі жанчын нашы продкі, якія жаночыя імёны былі найпапулярнейшыя ў часы Вялікага Княства Літоўскага – тэма маладаследаваная. Хаця ў крыніцах сустракаецца багата жаночых імён, але мець поўную карціну і вылучыць адсоткавыя суадносіны іх папулярнасці вельмі цяжка. Прычына празаічная: у інвентары, тагачасныя перапісы насельніцтва, жанчын амаль што не ўключалі. [пры канцы – табліца]

Городенское гончарство: прошлое и настоящее (абноўлена)

Георгий Вечорко

  Уважаемые читатели! Предлагаемую вашему вниманию публикацию автор считает данью памяти славной городенской гончарной традиции, хоть и небольшим, но вкладом в дело сохранения этой историко-культурной ценности ради будушего. С учётом того факта, что на месте древнего городенского городища археологами найдены обломки глиняной посуды тшцинецкой культуры, а также факта огромных залежей в окрестностях Городной  высококачественных глин, можно с уверенностью утверждать, что изготовлением керамических изделий люди здесь занимались, начиная с эпохи бронзового века. Первые письменные известия про Городную (XV век) в качестве центра гончарного производства появляются в то время, когда городенцы уже перешли к новой технологии изготовления горшков.

1776. Вячысты ліст Леўку Кісялю з братамі на зямлю ў Себятынцах

Прадажны вячысты ліст Леўку, Грыцу і Данілу Кісялям, 9 траўня 1776

Пячатка магістрата Гарадной

Гарасым, Іван, Онысько Андрухі сяла Радчыцка дзяржавы Яго Каралеўскае Міласці ясна чыняць і вызнаюць самі на сябе або гэтым дабравольным прадажным вячыстым лістом:

Што мы, Гарасым, Іван, Онысько Андрухі, маючы бацькаўшчыны сваёй уласнай моргавай зямлі сенажаці адзін морг на ўрочышчы ў Себятынцы Лесе ад мяжы адным бокам самі ад сябе, а з другога боку ад Ярахава Себятынца, трэцім бокам ад Майсея Капыльца, гэтую зямлю мы прадалі гарадэнскім мяшчанам Леўку, Грыцу, Данілу Кісялям ім самім, жонкам, і дзецям, і нашчадкам іх за поўную суму грошай 30 злотых літоўскае лічбы.

1798. Допыт Дмітра Кісяля

Копы сена. Вечар. Мастак А.Максымчук

Актавая крыніца

1798 года декабря 2 дня в присудствии Пинского Нижнего Земского суда заседателя Михаловского обще с ратманом [Пинского] городового магистрата местечка Городна словесный судья Дмитрий Кисель по делу забора сена и ржи фольварка Колодной посессора Дановского допрашиван и показал.

Дмитрием его зовут Дмитриев сын Кисель, местечка Городной мещанин и словесного суда судья. С роду имеет 45 лет, веры униатского исповедания,

Городная в годы войны

Г.Ф.Вечорко

Полесский государственный университет

г. Пинск, Республика Беларусь

  Общеизвестным историческим фактом является то, что в деревне Городная Столинского района во время Великой Отечественной войны располагался немецкий военный гарнизон, а в 1943-1944 годах проходила линия фронта наступавшей Красной армии. С южной стороны села, по возвышенным местам до сих пор остались следы немецкой линии окопов. А чуть дальше, в лесу, напротив и вдоль немецкой линии обороны можно при желании и сейчас найти следы окопов и землянок Красной армии.