1602. Уцёкі да Волі Гарадной

Юрей Збаразский (1573-1631),
пінскі стараста (1590-1631)

   Улетку 1602 года з сёл маёнтка Купятычы Пінскага павету «ўцякае» (відавочна з блаславення пінскага старасты) 5 сямей рамеснікаў з усім нажытым рухомым скарбам. Чатыры сям’і з Гарадышча, Высокага, Пінкавіч – гэта шаўцы (чабатары), якія купілі дамы ў Пінску і пераехалі туды жыць. Пятая сям’я – краўца Тамілы Стэньковіча з Высокага – уцякае да мястэчка Гарадной. Праз Пінскі земскі суд уладальнік Купятычаў берасцейскі кашталян Рыгор Война намагаецца вярнуць гэтых людзей на месца, чаму працівіцца пінскі стараста Юры Збаражскі, які відавочна зацікаўлены ў развіцці рамяства ў вольных гарадах. Адметна, што ў сваім лісце вялікі князь літоўскі і кароль польскі Жыгімонт Ваза

1835. Гарадная выйграла суд у Скірмунта

Убочная грэбля

Ад нейкага часу гарадэнцы не даюць абшарніку Аляксандру Скірмунту супакою, возячы гаршкі праз Калоднае. Скірмунт загадвае сялянам забіраць гарадэнскае сена з сенажацяў у Стыкаве, забараняе мяшчанам ездзіць у Пінск праз Калоднае, ягоны брат Адам Скірмунт адбірае гаршкі за праезд праз Вітчаўку ў Сернікі. Пасля шматлікіх скаргаў у Пінск і Менск (11 штук толькі на працягу 1824–1833!), пасля ціску грамадзянскага губернатара на Скірмунтаў у лютым 1833 у прысутнасці Пінскага земскага суда было заключанае міравое прашэнне з суседскімі абшарнікамі. Адным з пунктаў прашэння была пабудова гарадэнцамі новае грэблі ў аб’езд двара Калоднага. Але ўжо ў траўні 1834 у старасты Кірылы Белавуса здымаюць колы пры праездзе Калоднага, сам ён уцякае вярхом на кані.

1649. Высацкія пакуты

Герб Высацку

Актавая крыніца
№ 324 – 1649 г. Сьнежня 31 дня.

Скарга сялян копнаму суду на надзвычайны ўціск з боку арандатара.

Лета ад нараджэньня Сына Божага 1649, месяца Сьнежня 31 дня. На ўрадзе ґродзкім у замку гаспадарскім пінскім, перада мною Юр’ем Нялюбавічам Тукальскім, войскім і падстарастам пінскім, ад ясна асьвечанага князя ягамосьці Альбрэхта Станіслава Радзівіла, князя на Алыцы і Нясьвіжы, канцлера Вялікага Княства Літоўскага, старасты пінскага, ґнеўскага і тухольскага ўстаноўленым, стаўшы відавочна енэралы Яго каралеўскае міласьці Пінскага павету Іван Качаноўскі і Ян Анкудоўскі, квіт свой на пісьме пад пячаткамі і з подпісамі рук сваіх і пад пячаткамі боку шляхты да кніг ґродзкіх пінскіх далі паказаньні тымі словамі:

Ян Кароль Млоцкі - біяграфія

Млоцкі Ян Кароль з Млоцка герба Праўдзіц (памёр каля 1675), стараста гельмецкі і пінскі, дыпламат, соймавы пасол. Быў сынам Войцеха Млоцкага і Зоф’і Пеняжкоўны, падсталянкі пярэмыскае  (у Пярэмышлі - цэнтры Надсяння), пляменнікам аршанскага старасты Андрэя Млоцкага. Прыняты ў маладосці на двор канцлера Вялікага Княства Літоўскага Альбрэхта Станіслава Радзівіла, стаў ягоным давераным слугою. Па дзядзьку быў тытулярным гельмецкім старастам у Інфлянтах. Дзякуючы пратэкцыі свайго патрона, быў прызначаны Уладзіславам Вазам каралеўскім сакратаром Літоўскае метрыкі большай (канцлерскай). Вёў адну з кніг запісаў, якая ахоплівала 1651–1655 гады.

Дорога на Пинск

Алексей Серков

Советский артиллерист у 76-мм пушки

Отрывок из воспоминаний советского артиллериста

 ...Я описываю отдельные эпизоды, в которых я участвовал сам и все видел своими глазами, я все время был там, где были пушки. В моих воспоминаниях нет ни капли выдумки, могут быть неточности во времени, так как никаких дневников не вел, и, конечно, не помню точно какого числа это было, ограничиваюсь только месяцем и годом.

 Конец декабря 1943 года. Спокойно по лесным дорогам Полесья мы идем на запад, с отдыхом в отдельные дни. Не слышно разрывов снарядов, не беспокоят самолеты. Один раз была стоянка возле штаба партизанского отряда, а другие – в населенных пунктах по дороге. Без боев в конце декабря подошли к городу Дубровица Ровенской области, получили приказ овладеть этим населенным пунктом. Это была уже Западная Украина, до 1939 года принадлежавшая Польше.

Кварцевые пески месторождения «Городное»

А.Ф.Вечорко, архитектор, г. Пинск

Образцы стекла, окрашенного
оксидами различных металлов

Природа не наделила Полесский регион богатыми ископаемыми. Однако некоторые из них все-таки имеются в его недрах. Одним из них является кварцевый песок. Такие пески всегда использовались для производства стекла.  На это обратил внимание еще в 1862 году русский писатель Николай Семенович Лесков, когда проезжал по Полесью из Пинска на Волынь (в Дубровицу) по единственной на то время гребле через Пинские болота. В своей книге «Из одного дорожного дневника» он пишет:  «Из сел, которые мы проехали, наиболее замечательно Городно,

Справа 1665, Ян Кароль Млоцкі і адраджэньне Гарадной у 1654–1660

Валер Кісель

Герб «Праўдзіц» роду Млоцкіх

Гэтая справа [1: с. 378–380] вяртае нас да падзей у канцы самае разбуральнае ў гісторыі Літвы-Беларусі вайны, якая для Пінскага павету пачалася ў 1648 з паўстаньня Хмяльніцкага і закончылася з Андрусаўскім пагадненьнем з Масковіяй у 1667. У час гэтае вайны мястэчка Гарадная пасьпела неяк падтрымаць казакоў у 1648, быць пакараным за гэта войскам Януша Радзівіла ў 1649, быць амаль што зьнішчанай хаўрусьнікамі Хмяльніцкага татарамі ў 1653, адрадзіцца з попелу ў 1654–1660. Па гэтым часе Гарадная ўпершыню згадваецца ў 1660, калі казацкі аддзел з Давыд-Гарадку вывеў з Гарадной і Століна ўсю свойскую жывёлу. [1: с. 172] Улетку 1664 вялікі літоўскі гетман Павал Ян Сапега абвясьціў паспалітае рушаньне супраць чарговага ўварваньня Масковіі і казакоў з Украіны. Шматлікія войскі літвінаў і іншаземцаў-наймітаў разьмясьціліся на зімоўку па мястэчках і вёсках Пінскага павету.

1665. Рыба для жаўнераў або як жыд Беняшэвіч заступіўся за гарадэнца-хрысьціяніна

Актавая крыніца

№ 339 – 1665 г. Сакавіка 2.

Заява пра пабоі, учыненыя жыду Беняшэвічу драгунамі палкоўніка Кальштына.

Пратакол на паноў жаўнераў пра забойства гарадэнскага жыда.

Лета ад нараджэньня Сына Божага 1665, месяца Марца 2 дня. На ўрадзе ґродзкім у замку гаспадарскім Пінскім, перада мною Якубам Ґінвідам Панкевічам, стольнікам і падстарастам Пінскім, ад вяльможнага ягамосьці пана Яна Кароля Млоцкага, Пінскага, Гельмецкага старасты устаноўленым, скардзіўся і апавядаў ягамосьць пан Міхал Львовіч, наглядчык маёмасьці дзяржавы вяльможнага ягамосьці пана Яна Кароля Млоцкага, Пінскага, Гельмецкага старасты, названай Кігіраўскага войтаўства, якое ў павеце Пінскім ляжыць, як спагадліваму, як наглядчыку

Справа пра гаршкі пры адчыненых дзвярах

Ксавэры Прушынскі

Ксавэры Прушынскі

У сённяшняй справе выступае найперш адзін абвінаваўца, які зрэшты асабіста не з’явіўся на судовае паседжанне, і якога абвінавачанне мы ведаем адно з выкладу, падтрыманага і пашыранага вядомаю літаратаркаю і цудоўнаю перакладчыцаю Лондана, паняю Станіславаю Кушалеўскаю. Паня Кушалеўска піша ў «Gazecie Polskiej» перадусім гэтак:

«Польскае Радыё перадало 11 дня бягучага месяца цудоўны рэпартаж пана З. Скерскага пад назваю: “У ганчароў у Гарадной”.

Река Городенка как предмет историко-экологического дискурса

Г.Ф.Вечорко

Полесский государственный университет, Georgij–Vechorko@yandex.ru

Фрагмент Атласа Рэчы Паспалітае

  Согласно Большой Советской Энциклопедии [1] к концу X века в Древней Руси было около 25 городов: Киев, Чернигов, Смоленск, Новгород, Псков и др. В XI веке упоминается 64 новых города, а в XII веке их уже было 134, среди которых историки называют и «Городно», то есть нынешнюю деревню Городную Столинского района: «К югу от течения Припяти между Горынью и Стырью лежит дреговичский город Городно; здесь в XII веке княжила отдельная княжеская линия, к которой принадлежал и Всеволодко Городенский (1127г.) …» [2, c.19, 50-51].

Колекція городенської кераміки в Києві

Діана Копйова

Колекція городенської кераміки в збірці Національного музею народної архітектури та побуту України

Вечорко О.П. - автор колекції

Полісся – давня етноконтактна зона між українцями та білорусами. У пізньому середньовіччі північна частина населення Прип’ятського Полісся разом із подвинсько-дніпровською людністю склала етнічний простір сучасної Білорусі [8, 69]. Відповідно південна частина поліських автохтонів тяжіла до українського етнічного масиву. За даними дослідників кінця ХІХ – початку ХХ ст. українське населення мешкало в Пружанському, Кобринському, Брестському повітах Гродненської губернії та в південних частинах Пінського та Мозирського повітів Мінської [1, 97,99; 5, 12; 18, 65-166].

Під час утворення Національного музею народної архітектури та побуту України (далі – НМНАПУ) архітектори і етнографи досліджували і землі українсько-білоруського порубіжжя. Перші експедиції в цьому напрямку відбулися 1974 року. Предметом наукових зацікавлень дослідників були особливості традиційної народної культури та архітектури Полісся. Результатом цієї роботи стало створення частини експозиції «Полісся», комплектування фондової колекції та низка публікацій [3; 4; 14].

1936. Гарадная і Давыд-Гарадок

Раман Войніч Гарашкевіч

Не за сямю гарамі, бо гораў там няма, але затое напраўду за рэкамі, за лясамі – ляжаць мястэчкі Гарадная і Давыд-Гарадок.

Размаўляем сёння пра іх абаіх разам, бо апроч таго, што знаходзяцца на Палессі, маюць яны таксама і багата іншых супольных рысаў.

На хвалях лёсу

Фама Ілліч Вячорка

Послевоенный 1949 год.
Ольга Ивановна и Фома Ильич с детьми:
Галиной, Иваном, Георгием

Глава 5. На волнах судьбы.

  Домой я прибыл 10 июля. Городной как таковой не оказалось. Осталось только то место, где была Городная. Не дождались меня мой сын и моя мать. Хата моя тоже меня не дождалась – сгорела. Встреча с родственниками произошла со слезами на глазах. Плакали и старые и малые, и мужчины и женщины. Завершилась встреча обильной замочкой, самогонки было море. Тогда за самогонку никто не преследовал. Насчёт самогонки было золотое время. Это был один из плюсов послевоенного времени. Когда выветрилась после первой встречи самогонка, главным вопросом, который возник на пути к новой жизни – это был вопрос жилья. Появилась уйма проблем. Как жить, за что зацепиться руками?
   В  том году, а также в следующем 1947 был великий голод. Пуд хлеба стоил 700 – 800 рублей. С восточных областей Украины ходили за хлебом так называемые «мешочники». Они меняли на хлеб всякое барахло. За пуд хлеба можно было купить хороший новый шерстяной костюм. Насыпай хромовые сапоги зерном и получай сапоги. Многие восточники работали на Западе только за харчи. Опиловывали вручную лесоматериал по килограмму зерна за брус. Я за 8 кг зерна купил полный набор столярного инструмента. Может возникнуть вопрос – откуда у городенцев был хлеб? А они доставали и привозили хлеб из сёл за горшки. Горшки были в цене, потому что за время войны все горшки были уничтожены. Война поразбивала. Поэтому  городенцев тогда называли «богами».

Вёска Гарадная мае шанцы вярнуць гарадскі статус!

або Шанец для адраджэння мястэчка Гарадная. Ці канчатковага знікнення?
Гарадная напярэдадні перамен коштам 400 млн. долараў.

Фатаграфую «белае багацце» Гарадной

Я маю звычку час ад часу гартаць у пошуку Google вынікі для некаторых ключавых слоў, якія мяне стала цікавяць. Напрыклад, «Городное» – адзін з варыянтаў назвы мястэчка маіх дзядоў. Гэтым разам кінуўся ў вочы вынік на 9 старонцы: Строительство горно-обогатительного комбината, промышленное освоение месторождения стекольных песков «Городное».

Гады ваенныя

Фама Ілліч Вячорка 

Другая сусветная вайна. Польская армія. Чырвоная армія. Гады палону. Вызваленне. Перамога. Спаленая Гарадная.

Глава 4. Годы военные.

Гвардии рядовой Вечорко Ф.И.,

Румыния, 1946 год

    Хотя пушки ещё и не стреляли, Мюнхенский сговор можно считать первыми, далёкими раскатами военного грома Второй Мировой войны. Именно там Гитлер впервые попробовал вкус агрессии и захвата. После захвата Судетской области у него настолько разгорелся аппетит агрессии, что он уже не мог никак насытиться. После Судетов он проглотил Польшу, Австрию, Бельгию, Данию, Голландию, Францию, Норвегию, Грецию, Югославию, и аппетит у него всё время нарастал. Нарастал до тех пор, пока агрессор и сам не стал жертвой своей ненасытности. Что было дальше, всем ясно. Во время Мюнхенского сговора у нас была буржуазная Польша. Когда Гитлер занимал Судеты, Польша в это самое время занимала Заользье, на которое она претендовала как на свои исконные земли. Много было тогда всякой трескотни, что вот, мол, наша могучая армия  в состоянии вернуть свои когда-то незаконно отобранные земли.

   В январе 1939 г. меня призвали в польскую армию. Служил в саперном батальоне в Бресте, в самой крепости. С первых дней службы был зачислен в унтерофицерскую школу, которую закончил в августе 1939 года, буквально накануне войны.

Цудоўныя імгненні

Фама Ілліч Вячорка

Глава 3. Чудные мгновенья

Тундровое болото. Трава-чорноголов. Пастушки-«спартанцы». «Степные монголы».  «Старые» и «малые». Устав «степняков». Из Пусток с песнями. Ночное. Водопой в Круглице. Всадники Чингизхана. Пастьба волов. Сухая погонька, Брусничная, Морино.

Непосвящённому человеку трудно поверить в то, что на территории Городнянских угодий имеется тундровое болото. Однако это факт. Расположено оно в 6 км на юг от Городной. Это огромные просторы, покрытые зелёным мхом и редкими карликовыми сосёнками. Но Городнянская тундра уникальна тем, что на ней растёт трава – настоящее чудо природы.

Гарадная - погляд з 1936 года

Гэты тэкст напісаў у 1936 удзельнік краязнаўчага гуртка, вучань пінскай гімназіі. Хоць сам ён відавочна не гарадэнец, але адчуваецца, што багата размаўляў з гарадэнцамі пра мястэчка. З захапленнем апісваецца гісторыя, рамяство, колішняе мяшчанскае ўбранне гарадэнца. Адзначаюцца добрыя і дрэнныя рысы характару, перабольшваецца, магчыма, польскі патрыятызм жыхароў мястэчка. На пачатку і ў канцы рэфрэнам паведамляецца пра страту Гарадной гарадскога статусу ў 1927 годзе і адчуваецца яўнае з тае нагоды шкадаванне. Для мяне былі найбольш цікавыя сведчанні пра прывілеі з часоў каралевы Боны, дапамогу шляхецкім паўстанням 19 ст. Прапаную свой пераклад, польскі тэкст змешчаны пасля беларускага.

Гарадная

Размяшчэнне. Перадгісторыя. Татарскі шлях. Ласёвыя рогі. Жыхары. Дваццаць вякоў ганчарства. 

Надзеі і міражы

Фама Ілліч Вячорка

У 1937

Глава 2. Надежды и миражи

  Если взять основные аспекты жизни нашего Полесья за двадцатые и тридцатые годы двадцатого века: образование, воспитание, культуру, экономику, политику, обряды, обычаи, религию, суеверия, архитектуру, то они почти что идентичны  с дореволюционными. Взять образование. Государственный закон по образованию был не так уж плох, но он не всегда и не везде соблюдался. Согласно закону каждый ребенок с 7 до 14 лет должен был учиться в обязательном порядке. А сколько он кончит классов за эти 7 лет, это уже дело самого учащегося. При достижении 14 лет учащийся имел право в школу не ходить. За непосещение школы в учебный срок налагался на родителей даже штраф. Правда эти штрафы налагались редко и не ко всем применялись. Принимались во внимание такие факторы, как бедность родителей, знакомство и даже блат. А бедность, если смотреть с нашей точки зрения, была почти что поголовная. А тем, которые были побогаче, позарез нужны были пастухи, работники.  Государственной строгости в этих отношениях не было. Может быть потому, что для школ не хватало даже помещений, не говоря уже об учителях. Очень многие придерживались лозунга «С учебы хлеба есть не будешь».

У краіне продкаў

Фама Ілліч Вячорка

Падрыхтоўка да друку Iрыны Чарнякевiч, Гродна

Фама Вячорка - настаўнік працы

Матэрыял, што прапануецца ўвазе чытача, – гэта першы сшытак успамінаў Фамы Ілліча Вячоркі (1917–1987), жыхара в. Гарадная Столінскага раёна Брэсцкай вобласці. Напісаны яны на працягу двух апошніх гадоў жыцця Фамы Ілліча і адрасаваны дзецям і ўнукам. Складаюцца з пяці рукапісных сшыткаў, розных па аб´ёме і тэматыцы. Гэта ўспаміны з уласнага жыцця; этнаграфічныя замалёўкі, што базуюцца не толькі на асабістых назіраннях, але і на сведчаннях людзей старэйшых; рэканструкцыя радаводу; звесткі па гісторыі Гарадной, якая была пераведзена ў разрад вёсак толькі ў 1927 г.[27], да гэтага мела статус мястэчка, у ранейшыя часы карысталася магдэбургскім правам. Напісаны ўспаміны на расійскай мове, якая, аднак, мае як устаўкі мясцовай гаворкі (мясцовая гараднянская гаворка, паводле вядомага даследчыка палескіх дыялектаў Ф.Д. Клімчука, з´яўляецца адной з самых старажытных моўных сістэм Палесся

Городная: неоднократно возрожденная из пепла

Г.Ф. Вечорко
Полесский государственный университет, Georgij–Vechorko@yandex.ru

Нынешняя деревня Городная Столинского района является достаточно древним поселением. Многие авторитетные исследователи рассматривают её как бывший древнерусский (дреговичский) город Городно, как центр удельного Городенского княжества в междуречье Стыра и Горыни. Например, в знаменитом издании «Россия. Полное географическое описание нашего Отечества» под ред. В.П.Семенова (1905.–9т.) читаем:

1965. Віроба горшко̄в в местэчку Городна

Запісанэ в августы 1965 року

1) Шелест Каленык Кондратовіч, народеньня тысяча восэмсот дэв’яносто четвертого года, постоянно прожіваемо тут, з ве̄кі-веко̄в. З горшкамі працовалі, п’ятьдэсят годо̄в возыв горшкі.

2) Называюса Шелест Хведор Верэме̄ёвіч, прожіваю года в Городно̄й, восэмсот дэв’яносто дэв’ятого года народеньня. Тоже займавса горшкамі з маліх ле̄т і до гэтого часу роблю горшчкі шче.

1788, 15 верасня. Бізуны для магістрата або чорны дзень магдэбургіі ў Гарадной

Гэтай падзеі неўзабаве будзе 225 гадоў. Яна адбылася ў нашай, тады ўжо моцна залежнай ад суседзяў і заняпалай, дзяржаве Вялікім княстве Літоўскім. Цікава, што вялікі князь літоўскі і кароль польскі Станіслаў Аўгуст Панятоўскі не раз спрабаваў бараніць мяшчан Гарадной. Але ж  няздольнасць цэнтральных органаў улады канфедэрацыйнай Рэчы Паспалітай спыніць сваволю падначаленых літоўскага гетмана Агінскага лішні раз падкрэслівае асобнасць Літвы ад Польшчы. Гэта быў самы жорсткі акт, як бы цяпер сказалі, “масавых палітычных рэпрэсій” з боку мясцовай улады да гарадэнскіх мяшчан. Цяжка нават уявіць, каб у наш час жыхары нейкага беларускага горада здолелі б пайсці на такую ахвярнасць, каб абараніць сваё права на самакіраванне, каб “не быць скотам”. Зрэшты, калі спраектаваць сітуацыю на цэлую краіну, то мусім прызнаць, што за 225 год нічога прынцыпова не змянілася і масавае збіццё мірных грамадзян сваімі ж суайчыннікамі ў форме практыкуецца ў сучаснай сталіцы Беларусі [1].

Месцазнаходжанне Літвы і характар літвінаў вачыма гарадэнцаў у сярэдзіне 20 ст.

Фрагмэнт мапы з апошняе працы А. Краўцэвіча

…Слонім, Мір, Клецк, Нясвіж, Ляхавічы, Сіняўка, Баранавічы, Капыль – гэта гарады, гэта ўся Літва…

Дзе бачылі Літву гарадэнцы яшчэ 48 год таму? Як неаднаразова адзначалася ў літаратуры, гарадэнскі белагліняны посуд развозіўся па тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай ажно да Вільні, Кіева і Варшавы. У Вільні ведалі гарадэнскую кераміку пад назваю целяханскай (па аналогіі з шырока вядомым целяханскім фаянсам).[1] Пры гэтым натуральна было, выпраўляючыся ў далёкае падарожжа на падводах і чаўнах, добра ведаць імя і характар краю, дзе збіраешся гандляваць хадавым таварам. Што ні край – то свой звычай!

1764–1785. Змаганне гарадэнцаў за магдэбургскае права

Частка 1. Ад рэформ Тызэнгаўза да выгнання лясных стральцоў Сандэцкага

Злева Матэвуш Бутрымовіч герба "Тапор"

Да сярэдзіны 18 ст. пасля вялікіх войнаў жыццё ў магдэбургскім мястэчку Гарадная наладзілася. Павысіўся попыт на прадукцыю гарадэнскіх ганчароў, якая развозілася на падводах і чаўнах ва ўсе бакі Рэчы Паспалітае. Посуд прадавалі альбо мянялі на збожжа, соль і г. д. Заможныя гарадэнцы мелі ўрадлівыя ворныя землі за балотам Марочным (каля Калоднага, Нячатава, Жаўкіняў). Дзейнічала цэхавая арганізацыя рамеснікаў, рэгулярна абіраўся магістрат. Кожны новы манарх пацвярджаў гарадэнскі Прывілей на самакіраванне. Аднак набліжаліся перамены, якія так моцна падарвалі матэрыяльны дабрабыт вольных мяшчан, што яшчэ на пачатку 20 ст. сведчаннем этнографа Ісака Сербава “гарадняне лічыліся найбяднейшым народам на Палессі”.

1787. Скарга гарадэнцаў на Бутрымовіча

Выпіс з кніг земскіх Пінскага павета 1787 року месяца студзеня 21 дня.

Перад актамі земскімі Пінскага павета з’явіўшыся асабіста Багдан Баярын войт, Мартын Яроміч, Васько Гмір, Аніська Пешка, мяшчане і абываталі мястэчка Гарадной сваім і ўсіх вышэйназванага мястэчка жыхароў імем найурачыстым чынам скардзіліся і пратэставаліся на паноў Міхала графа Агінскага вялікага гетмана Вялікага княства Літоўскага, войта і Матэвуша Бутрымовіча падстарасту Пінскага таго ж мястэчка Гарадное арандоўнага ўладальніка, таксама на пана Сандэцкага лоўчага, пра наступнае.

1784. Аберагальна-напамінальны ліст

Яўхім Храптовіч (1729-1812), літоўскі падканцлер, які тройчы ў 1773, 1784 і 1792 абараняў гарадэнцаў ад імя вялікага князя

Станіслаў Аўгуст з Божае ласкі кароль польскі, вялікі князь літоўскі, рускі, прускі, мазавецкі, жамойцкі, падольскі, падляскі, валынскі, інфлянцкі, кіеўскі, смаленскі, северскі і чарнігаўскі.

Пану Міхалу Агінскаму, вялікаму гетману Вялікага княства Літоўскага, старасту, і пану Матэвушу Бутрымовічу, гродскаму суддзю Пінскага павета, арандоўнаму ўладальніку гродскага стараства.

Лексика городенских гончаров (ч. 2)

В. Л. Веренич, Л. А. Кривицкий (из сборника "Полесье", 1968)

Халімон Вероха і Ярмола Міроновіч за кругом (1912)

II. ИЗГОТОВЛЕНИЕ ПОСУДЫ

Посуда изготавливается на кру́зы (на кружку́). В последнее время пользовались обычно гончарным кругом, который называют нэмец.

Катастрофа перад Калядамі 1653 года

…У антыфеадальную вайну 1648—54 спалена татарамі, захоплена ў палон 700 жыхароў мястэчка…

Сціслы радок з энцыклапедыі, але што за ім стаіць? Як сталася, што вайна антыфеадальная, а загінулі ад татарскіх саюзнікаў?

Інвентар мястэчка Гарадной 1747 года

10 снежня 1746 г. Пінская эканомія, якая была на той момант у валоданні падляскай ваяводзіны Тэклі Сапежынай (народжанай Радзівіл, у першым шлюбе Вішнявецкай), паводле прывілею караля Аўгуста ІІІ дасталася ў пажыццёвае валоданне чашніка Вялікага княства Літоўскага Міхала Казіміра Агінскага (1730-1800), пазней славутага гетмана і кампазітара. У сувязі з перадачаю эканоміі ў 1747 годзе будаўнічы Пінскага павету Леанард Антоні Астраменцкі склаў інвентар уладанняў.

Войты магдэбурськоі Городноі

Городна була нэвелікім літовськім городом (местом) у найвелікшуй европейськуй дэржаві Рэчі Посполітуй до 1793 року.

Лексика городенских гончаров (ч. 1)

В. Л. Веренич, Л. А. Кривицкий (из сборника "Полесье", 1968)

Копают глину. Городная 1912. Фото Исаака Сербова

Километрах в 40 на юго-восток от Пинска недалеко от районного центра г. Столина находится Городная (Городна́), издавна известная на Пинщине

1912. Гарадная 100 год таму

Славуты беларускі этнограф Ісак Сербаў ня мог не пабываць у Гарадной. Ягоныя 27 фотасьведчаньняў Гарадное перад Першаю сусьветнаю вайною захоўваюцца ў бібліятэцы Віленскага ўнівэрсытэту. Вось якімі ён убачыў мястэчка і местачкоўцаў улетку 1912:

Вуліца мястэчка

1965. Гліна і круг

Сяды́са, нэбо́ж, за круг да робі горшкі, то будэш хлеб есты (городэнська прыказка)

1936. Горшчае на поштовцы

Замкавішча

Каля Гарадное ёсьць месца, якое немагчыма прамінуць, дасьледуючы гісторыю мястэчка. Пра яго распавядаюць паданьні самі гарадэнцы, яно вабіць археолягаў і чорных капальнікаў, тут да паэтаў прыходзіць натхненьне.

Фенамен Гарадное

…10. Фенамен Гарадное выяўляецца ў наступным:
1) У 1579 г. Гарадная атрымала магдэбургскае права, якое было пацверджана ў 1670, потым у 1753 гг. Магдэбургскае права з’яўлялася юрыдычным замацаваннем поспехаў гараджан у барацьбе за самастойнасць. Яно давала правы гораду на самакіраванне. Адзначым, што ў ХІV–ХVІ стст. ў Беларусі атрымалі магдэбургскае права 29 гарадоў, у тым ліку на тэрыторыі Брэсцкае вобласці – 8. Гарадная атрымала магдэбургскае права чацвертым па ліку горадам на Берасцейшчыне (пасля Берасця – 1390 г., Высокага – 1494 г., Каменца – 1518 г.). З гэтага вынікае, што Гарадная да таго часу мела багатыя гарадскія традыцыі, паколькі на пустым месцы нічога ўзнікнуць не можа.

Адам був злеплены з гліны

Уладзімір Караткевіч, “Званы ў прадоннях азёр”

…

XVII. "АДАМ БУВ ЗЛЕПЛЕНЫ З ГЛІНЫ..."

А наступнага дня мы паехалі шукаць народных майстроў. У Моталі – ткачы, у Кужэлічах – пляценне, у Іванаве – інкрустацыя, у Гарадной – ганчары.

Мы паехалі да ганчароў. Суправаджаў нас галоўны мастак фабрыкі мастацкіх вырабаў Алесь Пятровіч Ступак, мажны гэткі, тыповы ўкраінец.

Усё ж гэта было дзіва як хораша! Вёска Хлябы, што спіць у збажыне. I хоць нас кідала, хоць дарога, – не памятаю ўжо, хто гэта сказаў, – была падобная на паласу эксперыментаў гіганцкага дыназаўра, затое абапал яе цвіла шыпшына, трапляліся не зусім яшчэ зарослыя дзюны, а пасля пачаліся і лясы.

Званы ў прадонні Гарадэнскага возера

   “Люблю ўсе месцы на Беларусі. Ведаю таксама ўсе. Некаторыя болей, некаторыя меней. Найбольш – Прыдняпроўе, Палессе, Прыдзвінне, Наваградчыну…”[1] Невыпадкова Палессе названае адразу пасля роднага Прыдняпроўя. Заўзяты рыбак, Уладзімір Караткевіч багата часу бавіў на Прыпяці, нават смяротная хвароба застала яго там у 1984. Аднак аблічча праўдзівага Палесся Караткевіч пабачыў менавіта ў Гарадной:

Прывілей на Майдэборскае права 1792 року

Малюнак герба Гарадное ў тэксьце
Прывілею 1792 року

У 1776 року пад ціскам Расеі было скасаванае Майдэборскае права для ўсіх невялікіх местаў і мястэчак Вялікага княства Літоўскага. Адразу ж мяйсцовыя магнаты паспрабавалі выкарыстаць гэта, павялічыўшы падаткі і накінуўшы дадатковыя павіннасьці на раней вольных мяшчан. Гарадэнцы адмовіліся выконваць новы інвэнтар, зьвярнуўшыся ў суды і атрымаўшы ў 1784 аберагальны ліст ад караля. Чатырохгадовы Сойм Рэчы Паспалітае 1788-1792 распачаў доўгачаканыя рэформы дзяржаўнага ўладкаваньня. 18 красавіка 1791 року быў прыняты закон пра месты, а 3 траўня – Канстытуцыя. Гэтыя законы фактычна далучалі мяшчан да палітычнага стану краіны, ураўноўваючы іх у правох са шляхтаю. У выкананьне гэтых нарматыўных актаў 17 сакавіка 1792 Гарадная пасьпела зноў атрымаць Майдэборскае права ў ліку 74 мястэчак Вялікага княства Літоўскага і адзіная ў Пінскім павеце. Прыводжу тэкст гэтага Прывілею паралельна па-польску, як у арыґінале[1], так і ў маім перакладзе на беларускую.

Летапіс Гарадное

Пачатак Гарадное губляецца ў сівой даўніне. Паводле вусных паданьняў саміх гарадэнцаў яна была заснаваная больш за тысячу гадоў таму ў часы Ўладзімера Вялікага.[1] Мейсца на пясчанай высьпе сярод бяскрайняга і непраходнага балота Марочнае на пінскім Зарэччы было выдатным для пабудовы ўмацаванага гораду (адсюль назва Гарадная, у старых дакумэнтах Городно), цяжкадаступнага для шматлікіх ворагаў. На карысьць кіеўскага паходжаньня гаворыць унікальная гарадэнская мікрамова з паўмяккімі зычнымі і галосным гукам, які раней пазначаўся літарай “ѣ”.  На думку дасьледнікаў, гэтыя моўныя рысы былі ўласьцівыя афіцыйнай мове Кіеўскае Русі.[2] 

Пачатак

Гісторыя Беларусі складаецца з гісторыяў асобных населеных пунктаў, якія існавалі тут. Месты, мястэчкі, вёскі... Так сталася, што вялікім местам заўсёды найбольшая ўвага. У іх жылі каралі, адбываліся соймы, пісаліся законы, будаваліся палацы. Багата ведаем мы пра месты і мястэчкі, дый нават і вёскі, якія належалі магнатам, дзякуючы іхным фамільным зборам. Але былі на Беларусі мястэчкі, якія мелі цікавую гісторыю, амаль што не адлюстраваную ў дзяржаўных і магнацкіх дакумэнтах. Дзякуючы самакіраваньню, такія мястэчкі самі вялі свае гаспадарчыя і судовыя справы, мелі сваю ратушу і мескую канцылярыю. Калі ратуша гарэла ў адной з частых войнаў, разам зь ёю гінула і гісторыя мястэчка.